Siyasi Partilere Ait Güncel Mali Denetim Raporları
Mahmut ESEN
E. Mülkiye Başmüfettişi
mahmutesen@gmail.com
I-GİRİŞ
Bilindiği üzere siyasi partiler; demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
Bu yüzden siyasi partilerin mali (gelir/gider ve taşınmaz mal edinimleri ) işlemlerinin kanunlara uygunluğunun denetimi, işlemlerin kanunlara aykırılığı halinde uygulanacak yaptırımlar konusunda, Anayasa başta olmak üzere, Anayasa Mahkemesi Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunu, Siyasi Partiler Kanunu ile özel hükümler getirilmiştir.
Bu düzenlemelere göre siyasi partilerin mali denetimleri AYM tarafından, kesin hesap cetvelleri ve mal edinim belgeleri üzerinden yapılmaktadır. Denetimler için Sayıştay’dan teknik yardım sağlanmaktadır.
Mali denetim için siyasi partilerin; merkez ve taşra örgütlerini kapsayan birleşik kesin hesabını, dayanağı gelir/gider belgeleri, bunların kaydedildiği defterleri, satın aldıkları taşınmaz ve taşınır malların listelerini ait olduğu yılı izleyen haziran ayı sonuna kadar AYM göndermeleri gerekmektedir.
Siyasi partilerin mali denetimine ilişkin AYM kararları Resmi Gazete’de yayınlanmaktadır.
Bu suretle siyasi partilerin mali durumları konusunda kamuoyu bilgilendirilmektedir.
Ülkemizde halen faaliyette olan 124 siyasi parti bulunmaktadır. (https://www.yargitaycb.gov.tr/documents/ek1-1653303084.pdf)
Son olarak (9 ay aradan sonra) 28-30 Haziran 2022 günlü Resmi Gazete’de siyasi partilerin mali denetimlerine ilişkin (12) adet AYM kararı yayınlanmıştır.
Bu kararların incelenmesinden AYM’nin; TBMM grubu bulunan siyasi partilerle ilgili denetimlerde bile günceli yakalamadığı, denetimlerin 3-5 yıl geriden geldiği anlaşılmaktadır.
Nitekim CHP’nin 2017, MHP’nin 2018 yıllarına ait kesin hesaplarının denetimlerine ilişkin AYM kararlarının yeni yayınlanmış olduğu görülmektedir.
Bu incelememiz sırasında; TBMM grubu bulunan partilerden (Ak Parti, CHP, MHP, İyi Partinin) 2017 yılına ait mali denetimlerine ilişkin AYM tarafından verilmiş, 4.03.2021 gün ve E: 12, 59 ve 81 sayılı kararları ile 12.05.2022 gün ve E:2022/1 sayılı kararları esas alınmıştır.
– https://www.resmigazete.gov.tr/09.04.2021
– https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2022/06/20220628-7.pdf
Böylelikle en güncel ve kapsamlı kararların ele alınmış olmasının yanı sıra, siyasi partilerin mali yapılarının karşılaştırmalı olarak incelenmesi, faaliyetleri bakımından önemi yadsınamayacak güvenilir/resmi veriler ışığında genel gidişatlarının değerlendirilmesi, konunun daha kolay anlaşılmasının sağlanması amaçlanmıştır.
Deneyimli/emekli Mülkiye Başmüfettişi olarak; yukarıda açıklanmış amaçlar doğrultusunda AYM kararları üzerinde yapılmış inceleme sonucunda; tarafımdan ulaşılabilmiş tespit/değerlendirmeler; kamuoyunu aydınlatmak, kararları incelemek isteyenlere ve ilgililere yardımcı olmak bağlamında özet halinde aşağıya çıkarılmıştır.
İncelememiz sırasında AYM’nin mali denetimlerde izlediği yönteme uyulmuştur.
II-GELİRLERİN İNCELENMESİ
Siyasi partilerin 2017 yılı kesin hesaplarına göre tahsil edilmiş gelirlerin türü; genel merkez/ il örgütlerine göre dağılımı, toplamı, önceki yıldan devir eden nakit/alacaklar ile 2018 yılına devir edilmiş borç durumu (gelir- gider cetveli) ekli I Sayılı Tabloda gösterilmiştir.
İyi Parti 25.10.2017 tarihinde kurulduğu için bu parti ile ilgili verilerin 2 aylık süreyi kapsadığı anlaşılmaktadır.
Tablo incelenmesinde anlaşılacağı üzere:
2017 yılında Ak Partinin 276,5 milyon TL, CHP’nin 107,9 milyon TL; MHP nin 41,2 milyon TL, İyi Partinin ise 2,8 milyon TL geliri olmuştur.
» TBMM’de grubu bulunan partilerin en büyük gelir kaynağı devlet yardımlarıdır. Toplam gelirlerin CHP ve MHP’ de %69’ u, Ak Partide ise %51’ ini Hazine yardımları oluşturmuştur. Bu oranlar; aynı yıl (2017 yılında) gelirlerinin %58,77 sini merkezi yönetim bütçe gelirlerinden aldıkları paylarla sağlamış olan belediyeleri anımsatmaktadır.
TBMM grup kuran partilerimizin de “Hazineden geçinmeli hale geldikleri” anlaşılmaktadır.
» Hazine yardımlarından sonra en büyük gelir kaynağını bağış/yardımlardan sağlanan gelirler oluşturmaktadır. Bağış/yardım gelirlerinin toplam gelirlere oranı, İyi Parti’de %95, Ak Partide %43, CHP’de %20,3 ve MHP ise %17,5 seviyesinde gerçekleşmiştir.
» Siyasi partilerin temel, en başta gelen/gelmesi gereken aidat gelirlerinin toplam gelirler içinde önemli pay oluşturmadığı, hatta faiz gelirlerinin dahi gerisinde kaldığı görülmektedir. Nitekim toplam gelirlerin MHP’de %5,2 sini, İyi Partide %3, CHP’de %2,7 ve Ak Partide ise sadece %2 sini aidat gelirleri oluşturmuştur.
480 bin üyesi olan MHP’de 2 milyon TL; 11 milyon üyesi olan Ak Parti’de 4,4 milyon TL üye yıllık aidat geliri tahsil edilmiştir.
AYM karar içeriğinde 1,3 milyon üyeye sahip CHP’ye yönelik olarak yıllık üye aidatı geliri yerine, üye giriş aidatından bahsedilmekte ve bu bağlamda 2,4 milyon TL gelir temin edilmiş olduğu belirtilmektedir. Bu gelirlerin %23’ünün genel merkez tarafından tahsil edilmiş olması (dolayısıyla üye kayıtlarının genel merkez tarafından yapılması) dikkat çekmektedir.
Diğer yandan CHP Parti Tüzüğünde üye giriş aidatı/miktarı konularında bir düzenleme olmadığı bilinmektedir.
AYM kararlarında üye aidat gelirlerinin açık/seçik olarak belirtilmemiş olmasının; partilere yeni kayıt olan üyeler, aidat ödeyen üye sayıları hakkında güvenilir bilgi verilmesi/veri oluşturulmasını engellediği görülmektedir.
» Siyasi partilerin kaynakların bir bölümünü bankalarda değerlendirdikleri ve faiz geliri elde ettikleri görülmektedir. Yıl içinde MHP toplam gelirlerinin %4,7 oranında, CHP ise toplam gelirinin %3,5 oranında faiz geliri temin etmiştir.
AK Partinin faiz gelirleri olup/olmadığı, varsa miktarı hakkında karar içeriklerinde bilgi bulunmamaktadır.
» İyi Parti kesin hesaplarında 31.12.2017 tarihi itibarıyla toplam 269,2 bin TL tutarındaki borç miktarı 2017 yılı gelirine dahil edilmiş olduğu, yıl gelirinin yüksek saptandığı görülmüştür.
» Mal varlığı gelirlerinden Ak Parti 3,8 milyon TL, CHP ise 2,5 milyon TL gelir sağlamıştır.
» AK Parti ve CHP kesin hesaplarında merkez ve taşra gelirlerinin birleştirilmesi (konsolidasyonunu) sırasında genel merkez gelirlerinden il örgütlerine aktarılmış “genel merkez yardım” miktarları elemeye (eliminasyona) tabi tutulmadığı için mükerrer kayıt yapılmıştır.
Böylelikle Ak Parti toplam geliri 44,5 milyon TL, CHP gelirleri de 19,9 milyon TL fazla gösterilmiştir.
Kesin hesap çıkarılmasında kolaylık amacıyla siyasi partiler tarafından getirilmiş olduğu tahmin edilen ve AYM incelemeleri sırasında da düzeltilmemiş bu uygulamanın muhasebe genel ilkelerine uygun olmadığı, fiktif/gerçekçi olmayan sonuçlar verdiği açıktır.
Bu yüzden daha gerçek/anlamlı sonuç vermesi bakımından incelememiz sırasında gelir türlerinin toplam içindeki yüzdelerinin hesaplanmasında mükerrer gelirlerdeki elemeden sonraki rakamlar baz alınmıştır.
» İyi Parti kesin hesaplarında; 31.12.2017 tarihi itibarıyla toplam 269,2 bin TL tutarındaki borç miktarı, 2017 yılı gelirine dahil edilmiştir, gelir yüksek gösterilmiştir.
31.12. 2017 itibarıyla AK Parti 52,9 milyon TL, CHP 8,9 milyon TL, MHP ise 1,8 milyon TL borçlu görünmektedir.
III- GİDERLERİN İNCELENMESİ
Siyasi partilerin 2017 yılı kesin hesaplarına göre gerçekleşmiş giderlerinin türü; genel merkez/il örgütlerine göre dağılımı, toplamı, önceki yıldan devir eden borçlar ile 2018 yılına devir edilmiş nakit ve alacaklar ekli II Sayılı Tabloda gösterilmiştir.
İyi Parti 25.10.2017 tarihinde kurulduğu için bu parti ile ilgili verilerin 2 aylık süreyi kapsadığı anlaşılmaktadır.
Tablo incelemesinden de anlaşılacağı üzere:
» Partilerin gider türü kalemleri; bütçe/muhasebe ilkelerine uygun olarak genelgeçer ekonomik ve fonksiyonel ölçütlere göre sınıflandırılmamıştır.
Giderlerin sınıflandırılmasının; partilerin kendi değerlendirmelerine, giderlerinin türü ve büyüklüklerine veya hesapları inceleyen Sayıştay denetçilerinin önceliklerine göre belirlenmiş olduğu düşünülmektedir.
Genel geçer bir gider sınıflandırılması olmaması, incelemelerin belirlenmiş ölçütler baz alınarak yapılmaması durumunda, mali denetimlerle ilgili AYM kararlarından sistemli, anlamlı, karşılaştırma yapmaya uygun verilerin elde edilmesi kolay değildir.
Benzer sonuç, bazı temel gider kalemlerindeki rakamların küçüklüğü veya kolaylık sağlamak amacıyla harcamaların diğer giderler tertibinde toplanması halleri için de geçerlidir.
» Siyasi partilerin belli başlı fonksiyonel giderlerinden olan ”seçim giderlerinin“ kapsamı konusunda dahi siyasi partiler arasında farklılıklar olduğu, uygulamada birlik tesis edilemediği görülmektedir.
Örneğin MHP kesin hesabında, “basın yayın propaganda-tanıtım ve seçim giderlerinin“ tümü aynı tertip içinde toplanmıştır.
» 2017 yılında Ak Partinin 291,8 milyon TL, CHP’nin 114,8 milyon TL, MHP’nin 39,2 milyon TL, İyi Partinin ise 1,9 milyon TL gideri olmuştur.
Yukarıda gelirlerin incelenmesi bölümünde belirtildiği üzere, AK Parti ve CHP kesin hesaplarının genel merkez ve taşra hesaplarının birleştirilmesinde genel merkez tarafından il örgütlerine yapılmış yardım giderlerinde eliminasyon yapılmadığı, bu suretle anılan giderlerin mükerrer yazıldığı, dolaysıyla Ak Parti toplam giderinin 44,5 milyon TL, CHP giderlerinin de 19,9 milyon TL fazla gösterildiği tespit edilmiştir.
Bu yüzden daha gerçek/anlamlı sonuç vermesi bakımından incelememiz/TABLO düzenlenmesi sırasında gelir türlerinin toplam içindeki yüzdelerinin hesaplanmasında mükerrer giderler çıkarıldıktan sonraki rakamlar baz alınmıştır.
» Gider türlerinde büyüklük itibarıyla seçim giderlerinden sonra ikinci sırada personel giderleri gelmektedir.
Personel giderleri; partilerin toplam/birleşik giderlerinin CHP’de %18,6 sı, MHP’de %18,3 ünü Ak Partide ise %13,8 ünü oluşturmaktadır.
» Toplam giderler içinde kira ödemeleri de önemli pay oluşturmaktadır. Toplam giderlerin MHP’de %8,3, CHP’ de %8,1 ve Ak Partide %7,6 sı kira ödemeleridir.
» Toplam giderler içinde tören/ağırlama giderlerinin payı; Ak Partide %8, CHP’de %7,3, MHP de ise %3,3 civarındadır.
» Ak Partide toplam giderlerin %10’u basın/yayın/tanıtım iş/hizmetleri için yapılmıştır. CHP ve MHP’de basın/yayın/tanıtım giderlerinin seçim giderleri içinde gösterildiği anlaşılmaktadır.
CHP’de partiye gelir getirici malzeme (rozet/bayrak vb.) giderleri diğer giderler arasına alınmış, ayrıca gösterilmemiştir.
» Ak Partide 8,2 milyon TL, MHP de 5,9 milyon TL, İyi Partide ise 1,1 milyon TL nakit/alacaklar gelecek yıla devir edilmiştir.
IV- PARTİ MALLARININ İNCELENMESİ
Ak Parti tarafından yıl içinde 993,7 bin TL arsa/arazi, 2,3 milyon TL bina, 1,6 milyon TL taşıt ve 1,5 milyon TL tutarında demirbaş/ menkul kıymet alımı yapılmıştır.
CHP tarafından yıl içinde 3,3 milyon TL tutarında taşınmaz ile 2,1 milyon TL tutarından taşınır mal alımı gerçekleştirilmiştir.
MHP ise 2017 yılında 2,9 milyon TL tutarında taşınır/taşınmaz mal edinmiştir.
V- SONUÇ VE ÖNERİLER
Yukarıdaki bölümlerde özet halinde ifade edilmiş noksanlıkların giderilmesi, halkın daha sistemli/güncel bilgi edinmelerinin sağlanması bakımından öneriler aşağıya çıkarılmıştır.
Siyasi parti faaliyetlerinin ölçülmesi/değerlendirilmesi açısından da paranın önemi büyüktür.
Bu yüzden siyasi partilerin mali denetimlerine ilişkin AYM kararları ve partilerin resmi internet sayfalarında ver verilmiş mali bilgi/tablolar üzerinden de siyasi faaliyetlerin izlenmesinde yarar vardır.
Bu suretle resmi/güvenilir verilere dayalı olarak; siyasi partilerin yeni üye/ aidat ödeyen üye sayıları; alınan bağış/yardım tutarlarındaki değişiklikler, giderlerin toplam içindeki payları, giderlerdeki artış oranları vb. hususların nesnel olarak değerlendirilmesi, partilerin güçlü/zayıf yanlarının ortaya çıkarılması, partilerin faaliyetleri konularında karşılaştırmalar yapılması, yurttaşların oy verdikleri partilerini daha yakından tanımaları olanaklı hale gelecektir.
» Belirtilen nedenlerle AYM tarafından yapılan partilerin mali denetimlerinin etkili/verimli/daha fazla yol gösterici nitelikte olması, rutin/sıradan denetimler yerine kamuoyu denetimini sağlayacak veriler içermesi gerekmektedir. Halkımızın daha güncel bilgi edinmelerinin sağlanabilmesi için 3-5 yıl geriden gelen denetim uygulamasından vazgeçilmelidir. Özellikle TBMM grubu bulunan (büyük) partilerin mali denetimlerine hız verilmeli, denetimin kesin hesabın verildiği yılın sonunda bitirilmesi ve karara bağlanması sağlanmalıdır.
» Partilerin gelir/gider türü kalemlerinin sınıflandırılmasının partilere; ödeme tutarına veya denetim elemanın değerlendirmelerine göre yapılması uygulamasına son verilmelidir. Gelir/gider sınıflandırılmasının bütçe/muhasebe ilkelerine uygun olarak ekonomik ve fonksiyonel ölçütlere göre yapılması sağlanmalıdır.
» Sözü edilen sınıflandırma ilkelerine göre düzenlenmiş, gerçeğe uygunluğu onaylanmış, (standart tek sayfalık) gelir/gider tablosuna AYM kararı içeriğinde yer verilmeli, halkın sistemli (muhasebe tekniğine uygun) bilgi edinmesi amaçlanmalıdır. Örneğin bir partinin faiz geliri elde edip/etmediğinin görülebilmesi gerekir.
Bu tür sorunların giderilmesi için AYM tarafından mali denetimlerinde kullanılmak ve uygulayıcılarda yol göstermek üzere denetim rehberi hazırlanmalıdır.
» Partilerin genel merkez ve il örgütleri hesaplarının birleştirilmesinde mükerrer işlemlerin elemeye tabi tutulması sağlanmalı, gelir/giderlerin olduğundan fazla görünmesi önlenmelidir.
