Siyasi Partilerin Mali Denetimleri Üzerine Notlar – Mahmut ESEN, E. Mülkiye Başmüfettişi

Siyasi Partilerin Mali Denetimleri

Mahmut ESEN
E. Mülkiye Başmüfettişi
[email protected]

Bilindiği üzere siyasi partiler; demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.

Bu yüzden siyasi partilerin mali (gelir/gider ve taşınmaz mal edinimleri) işlemlerinin kanunlara uygunluğunun denetimi, işlemlerin kanunlara aykırılığı halinde uygulanacak yaptırımlar konusunda, Anayasa başta olmak üzere, Anayasa Mahkemesi Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunu, Siyasi Partiler Kanunu ile özel hükümler getirilmiştir.

Bu düzenlemelere göre siyasi partilerin mali denetimleri AYM tarafından, kesin hesap cetvelleri ve mal edinim belgeleri üzerinden yapılmaktadır. Denetimler için Sayıştay’dan teknik yardım sağlanmaktadır.

Mali denetim için siyasi partilerin;  merkez ve taşra örgütlerini kapsayan birleşik kesin hesabını, dayanağı gelir/gider belgeleri, bunların kaydedildiği defterleri, satın aldıkları taşınmaz ve taşınır malların listelerini ait olduğu yılı izleyen Haziran ayı sonuna kadar AYM göndermeleri gerekmektedir.

Siyasi partilerin mali denetimine ilişkin AYM kararları R.G. yayınlanmaktadır.

Bu suretle siyasi partilerin mali durumları konusunda kamuoyu bilgilendirilmektedir.

Ülkemizde halen faaliyette olan 106 siyasi parti bulunmaktadır.

(https://www.yargitaycb.gov.tr/documents/ek1-1617021300.pdf)

Son günlerde  (9 ve 13 Nisan 2021 günlü R.G.) siyasi partilerin mali denetimlerine ilişin (36) adet AYM kararı yayınlanmıştır.

Bu kararların incelenmesinden AYM’nin; TBMM grubu bulunan siyasi partilerle ilgili denetimlerde bile günceli yakalamadığı, denetimlerin 3-5 yıl geriden geldiği anlaşılmaktadır.

Nitekim TBMM grubu bulunan partilerin mali denetimlerine ilişkin en güncel AYM kararları; sözü edilen partilerin 2017 (Ak Parti, MHP, İyi Parti), 2016 (HDP) ve 2015 (CHP) yılları kesin hesaplarına aittir.

Bu incelememiz sırasında; TBMM grubu bulunan partilerin (Ak Parti, MHP, İyi Parti), 2017 yılına ait mali denetimlerine ilişkin AYM tarafından verilmiş, 4.03.2021 gün ve E: 12,59 ve 81 sayılı kararları esas alınmıştır. (https://www.resmigazete.gov.tr/09.04.2021)

Böylelikle en güncel ve kapsamlı kararların incelenmesinin yanı sıra, siyasi partiler arasında karşılaştırma yapılarak konunun daha kapsamlı/kolay anlaşılmasının sağlanması amaçlanmıştır.

Deneyimli/emekli mülkiye başmüfettişi olarak AYM kararları üzerinde yapılmış inceleme sonucunda; tarafımdan ulaşılabilmiş tespit/değerlendirmeler; kamuoyunu aydınlatmak, kararları incelemek isteyenlere ve ilgililere yardımcı olmak bağlamında özet halinde aşağıya çıkarılmıştır.

İncelememiz sırasında AYM’nin mali denetimlerde izlediği yönteme uyulmuştur.

A-Gelirlerin İncelenmesi

Siyasi partilerin 2017 yılı kesin hesaplarına göre tahsil edilmiş gelirlerin türü; genel merkez/ il örgütlerine göre dağılımı, toplamı, önceki yıldan devir eden nakit/alacaklar ile 2018 yılına devir edilmiş borç durumu (gelir- gider cetveli) ekli I Sayılı Tabloda gösterilmiştir.

İyi Parti 25.10.2017 tarihinde kurulduğu için bu parti ile ilgili verilerin 2 aylık süreyi kapsadığı anlaşılmaktadır.

Tablo incelenmesinde anlaşılacağı üzere:

a)-2017 yılında Ak Partinin 276,5 milyon TL, MHP’nin 41,2 milyon TL, İyi Partinin ise 2,8 milyon TL geliri olmuştur.

Partilerin TBMM grubu olan partilerin en büyük gelir kaynağı devlet yardımlarıdır. Toplam gelirlerin MHP’de %69, Ak Partide ise %51’ini devlet yardımları oluşturmuştur.

Devlet yardımlarından sonra (büyüklük itibarıyla) ikinci sırada bağış/yardımlar gelirleri gelmektedir. Bağış/yardım gelirlerinin toplam gelirlere oranı,  İyi Parti’de %95, Ak Partide %43 ve MHP ise %17,5 seviyesindedir.

Bunu partilerin öz gelirlerinden olan üye giriş/yıllık aidat gelirleri izlemektedir.

Partilerin aidat gelirleri; toplam gelirlerin MHP’de %5,2 sini, İyi Partide %3, Ak Partide ise %2 si civarındadır.

(Parti tüzüklerine göre ödenen aidat miktarlarından siyasi partilere yıl içinde kayıt olan yeni üyeler ile aidatını düzenli ödeyen üye sayıları hakkında bilgi edinilmesi olanaklıdır.)

MHP yıl içinde toplam gelirlerinin %4,7 oranında faiz geliri elde etmiştir. Diğer partilerin faiz gelirleri olup/olmadığı, varsa miktarı hakkında karar içeriklerinde bilgi bulunmamaktadır.

İyi Parti kesin hesaplarında 31.12.2017 tarihi itibarıyla toplam 269, 2 bin TL tutarındaki borç miktarı 2017 yılı gelirine dahil edilmiş olduğu, yıl gelirinin yüksek saptandığı görülmüştür.

Ak Parti, mal varlığı gelirlerinden 3,8 milyon TL gelir sağlamıştır.

b)-AK Parti kesin hesabında merkez ve taşra gelirlerinin birleştirilmesi sırasında (konsolidasyonunda); genel merkez gelirlerinden yapılmış 44,5 milyon TL “genel merkez yardım” giderinin, aynı zamanda il örgütlerine gelir ve gider olarak kaydından kaynaklanan mükerrerlik, elemeye (eliminasyona) tabi tutularak giderilmemiş, bu suretle partinin toplam gelir/giderlerin 44,5 milyon TL fazla görüneceği hususu göz ardı edilmiştir.

(Bu yüzden daha gerçek/anlamlı sonuç vermesi bakımından incelememiz sırasında gelir/gider türlerinin toplam içindeki yüzdelerinin hesaplanmasında elemeden sonraki rakamlar baz alınmıştır.

İyi Parti kesin hesaplarında; 31.12.2017 tarihi itibarıyla toplam 269, 2 bin TL tutarındaki borç miktarı, 2017 yılı gelirine dahil edilmiştir, gelir yüksek gösterilmiştir.

Ak Parti 31.12. 2017 itibarıyla toplam 52,9 milyon TL borçlu görünmektedir.

B- Giderlerin İncelenmesi

Siyasi partilerin 2017 yılı kesin hesaplarına göre gerçekleşmiş giderlerinin türü; genel merkez/ il örgütlerine göre dağılımı, toplamı, önceki yıldan devir eden borçlar ile 2018 yılına devir edilmiş nakit ve alacaklar ekli II Sayılı Tabloda gösterilmiştir.

İyi Parti 25.10.2017 tarihinde kurulduğu için bu parti ile ilgili verilerin 2 aylık süreyi kapsadığı anlaşılmaktadır.

Tablo incelemesinden de anlaşılacağı üzere:

a)– Partilerin gider türü kalemleri; bütçe/muhasebe ilkelerine uygun olarak genelgeçer ekonomik ve fonksiyonel ölçütlere göre sınıflandırılmamıştır.

Giderlerin sınıflandırılmasının;  partilerin kendi değerlendirmelerine,  giderlerinin türü ve büyüklüklerine veya hesapları inceleyen Sayıştay denetçilerinin önceliklerine göre belirlenmiş olduğu düşünülmektedir.

Genel geçer bir gider sınıflandırılması olmaması, incelemelerin bu ölçütler baz alınarak yapılmaması durumunda,  mali denetimlerle ilgili AYM kararlarından sistemli, anlamlı, karşılaştırma yapmaya uygun verilerin elde edilmesi kolay değildir.

Benzer sonuç, bazı temel gider kalemlerindeki rakamların küçüklüğü veya kolaylık sağlamak amacıyla harcamaların diğer giderler tertibinde toplanması halleri için de geçerlidir.

Siyasi partilerin belli başlı fonksiyonel giderlerinden olan ”seçim giderlerinin“ kapsamı konusunda dahi siyasi partiler arasında farklılıklar olduğu, uygulamada birlik tesis edilemediği görülmektedir.

Örneğin MHP kesin hesabında , “basın yayın propaganda-tanıtım ve seçim giderlerinin“ tümü aynı tertip de toplanmıştır.

b)-2017 yılında Ak Partinin 291,8 milyon TL, MHP’nin 39,2 milyon TL, İyi Partinin ise 1,9 milyon TL gideri olmuştur.

– Giderlerde büyüklük itibarıyla seçim giderlerinden sonra ikinci sırada personel giderleri gelmektedir.

– Personel giderleri;  partilerin toplam/birleşik giderlerinin MHP’de %18, 3 ünü Ak Partide ise %13,8 ünü oluşturmaktadır.

– Kira ödemeleri de önemli pay oluşturmaktadır. Toplam giderlerin MHP’de %8,3, Ak Partide %7,6’sı kira ödemeleridir.

– Toplam giderler içinde tören/ağırlama giderlerinin payı;  Ak Partide %8, MHP de ise %3,3 civarındadır.

Ak Partide toplam giderlerin %10’u basın/yayın/tanıtım iş/hizmetleri için yapılmıştır.

Ak Partide 8,2 milyon TL, MHP’de 5,9 milyon TL, İyi Partide ise 1,1 Milyon TL nakit/alacaklar gelecek yıla devir edilmiştir.

C- Parti Mallarının İncelenmesi

Ak Parti tarafından yıl içinde 993,7 bin TL arsa/arazi, 2,3 milyon TL bina, 1,6 milyon TL taşıt ve 1,5 milyon TL tutarında demirbaş/ menkul kıymet alımı yapılmıştır.

MHP ise 2017 yılında 2,9 milyon TL tutarında taşınır/taşınmaz mal edinmiştir.

D- Sonuç ve Öneriler

Yukarıda özet halinde ifade edilmiş noksanlıkların giderilmesi, halkın daha sistemli/güncel bilgi edinmelerinin sağlanması bakımından öneriler aşağıya çıkarılmıştır.

a)-Partilerin mali denetimlerinin etkili/verimli/daha fazla yol gösterici nitelikte olması, halkımızın daha güncel bilgi edinmelerinin sağlanabilmesi için 3-5 yıl geriden gelen denetim uygulamasından vazgeçilmelidir. Özellikle TBMM grubu bulunan (büyük) partilerin mali denetimlerine hız verilmeli, denetimin kesin hesabın verildiği yılın sonunda bitirilmesi ve karara bağlanması sağlanmalıdır.

b)-Partilerin gelir/gider türü kalemlerinin sınıflandırılmasının partilere; ödeme tutarına veya denetim elemanın değerlendirmelerine göre yapılması uygulamasına son verilmelidir. Gelir/gider sınıflandırılmasının bütçe/muhasebe ilkelerine uygun olarak ekonomik ve fonksiyonel ölçütlere göre yapılması sağlanmalıdır.

Sözü edilen sınıflandırma ilkelerine göre düzenlenmiş, gerçeğe uygunluğu onaylanmış, (standart tek sayfalık)  gelir/gider tablosuna AYM kararı içeriğinde yer verilmeli, halkın sistemli (muhasebe tekniğine uygun) bilgi edinmesi amaçlanmalıdır.

Bu tür sorunların giderilmesi için AYM tarafından mali denetimlerinde kullanılmak ve uygulayıcılarda yol göstermek üzere denetim rehberi “hazırlanmalıdır.

c)-Partilerin genel merkez ve il örgütleri hesaplarının birleştirilmesinde mükerrer işlemlerin elemeye tabi tutulması sağlanmalı, gelir/giderlerin olduğundan fazla görünmesi önlenmelidir.

EK: Siyasi partilerin gelir/gider, borç/alacak durumları karşılaştırmalı