Korumalı İş yerleri Personelin Nitelikleri Sağlanan Haklar
Semih BİTİRMİŞ
Sosyal Güvenlik Denetmeni
semihbitirmis@gmail.com
I.GİRİŞ
Çalışma hayatımızla ilgili düzenlemeleri ihtiva eden mevzuat içerisinde engelli vatandaşlarımızın istihdamını özendirmek ve engelli bireylerin iş gücü piyasasına aktif katılımını kolaylaştırmak amacıyla düzenlenen hükümlerin başında hiç kuşkusuz korumalı iş yeri kavramı gelmektedir. Korumalı iş yeri kavramı yasal dayanağını 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanunun genel ilke ve prensiplerinden almaktadır. Mezkur kanunun ilgili maddeleri korumalı iş yeri kavramının amacını açıkça ortaya koymakla birlikte bu alandaki usul ve esasa ilişkin düzenlemeleri genel olarak idarece çıkarılmış olan yönetmeliğe bırakmıştır.
Bu çalışmamızda korumalı iş yeri kavramını, başvuru şartlarını, bu iş yerlerinde çalışabilecek kişileri ve bu iş yerlerine sağlanan hakları detaylı bir şekilde ele almaya çalışacağız.
II.KORUMALI İŞYERİ KAVRAMI
Korumalı iş yeri kavramı; korumalı işyeri statüsünün kazanılması, korumalı işyerlerinin işleyişi ve denetlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenleme amacıyla 26.11.2013 tarih ve 28833 sayılı resmi gazetede yayımlanan Korumalı İş Yerleri Hakkında Yönetmelikte “İşgücü piyasasına kazandırılmaları güç olan zihinsel veya ruhsal engelli bireylere istihdam oluşturmak amacıyla Devlet tarafından teknik ve mali yönden desteklenen ve çalışma ortamı özel olarak düzenlenen işyeri” şeklinde tanımlanmıştır. İlgili yönetmeliğe göre korumalı iş yerleri hem gerçek hem de tüzel kişilerce kurulabilmektedir. Buna göre en az 8 engelli bireyi çalıştıran işverenler aile ve sosyal politikalar il müdürlüklerine yapacakları başvuru ile korumalı iş yeri statüsünü kazanabilirler. Ancak bu iş yerlerinde çalışan engelli personel sayısı toplam işçi sayısının %75’ten az olmaması gerekmektedir. Örneğin 20 işçinin çalıştığı bir iş yerinde en az 15 engelli bireyin çalışması halinde ilgili iş yeri korumalı iş yeri statüsünü kazanabilecektir.
Korumalı iş yeri kapsamında çalıştırılacak işçi sayısının tespitinde, belirsiz süreli iş sözleşmesine ve belirli süreli iş sözleşmesine göre çalıştırılan işçiler esas alınır. Kısmi süreli iş sözleşmesine göre çalışanlar, çalışma süreleri dikkate alınarak tam süreli çalışmaya dönüştürülür. Oranların hesaplanmasında yarıma kadar kesirler dikkate alınmaz, yarım ve daha fazla olanlar tama dönüştürülür.
Korumalı iş yeri statüsünün kazanılması amacıyla yapılacak başvurularda aşağıdaki bilgi ve belgelerin idareye sunulması gerekmektedir.
- TC. Kimlik numarası beyanı
- Adli sicil kaydına ilişkin yazılı beyanı,
- Tüzel kişinin temsilcisinin yetki belgesi,
- Dernek ve vakıflar için, vakıf senedi veya dernek tüzüğünde amaçlar arasında eğitim ve üretim faaliyetlerinin yer aldığını gösteren belge,
- Yıllık gelir ve yıllık kurumlar, katma değer, özel tüketim, özel iletişim ve banka ve sigorta muameleleri vergileri, gelir ve kurumlar vergisine ilişkin tevkifatlar ve geçici vergiye ilişkin vergi asılları ile bu vergi türlerine ait vergi ziyaı cezaları, gecikme zam ve faizleri bağlamında vergi borcu ile sosyal güvenlik kurumlarından alınacak prim borcu olmadığına dair belge,
- İlgili mevzuatı uyarınca alınması gereken izin ve belgeler
III. KORUMALI İŞ YERLERİNDE KİMLER ÇALIŞABİLİR
Korumalı iş yerlerinde iş yeri yöneticisi ve eğitici personel istihdamı zorunludur. Bir kişi ancak bir tek korumalı iş yerinin yöneticisi olabilir. Aynı kişi birden fazla korumalı iş yerinin yöneticisi olamaz. Ancak gerekli şartları sağlaması halinde aynı kişi hem iş yeri yöneticisi hem de eğitici personel olabilir. Eğitici personelde mesleki ve teknik eğitim alanında yükseköğrenim görme veya usta öğreticilik yeterliliğine haiz olma şartları aranmaktadır. Gerekli görülmesi halinde ise Valiliklerce bu iş yerlerine uzman personel desteği sağlanabilmektedir.
Korumalı iş yerlerinde çalışacak engelli personellerde ise en az %40 engellilik halinin olması, Türkiye İş Kurumuna kayıtlı olma ve 15 yaşını bitirme şartları aranmaktadır.
IV.KORUMALI İŞ YERLERİNE SAĞLANAN HAKLAR
Korumalı iş yerlerine çeşitli mevzuat hükümlerince bazı haklar tanınmaktadır. Bunlar ücret desteği, kuruluş sermayesi ve işletme gider desteği, gelir ve kurumlar vergisi istisnası, çevre temizlik muafiyeti ve sigorta prim teşviki şeklinde hayat bulmaktadır.
a) Kuruluş Sermayesi ve İşletme Gideri Desteği
Korumalı iş yerlerine ilişkin olarak verilecek kuruluş sermayesi ve işletme gideri destekleri 4857 sayılı İş Kanunun 101. maddesi gereğince tahsil edilen fondan desteklenmektedir. Bu destekler Türkiye İş Kurumu eliyle yürütülmektedir. 2020 yılı için yapılacak destekler İŞ-KUR tarafından proje çağrısı şeklinde duyurulmuş olup, buna göre Korumalı işyerinin kuruluşu veya kurulan işletmenin kapasitesinin artırılması için gerekli olan sermayenin % 60’ı kuruluş tarihinden itibaren bir yıl içerisinde hibe olarak tahsis edilecektir. Hibe rakamı en fazla 150.000 TL olabilecektir. Verilecek destek ile korumalı işyeri için gerekli olan makine, donanım, demirbaş ve bunlara ait sarf malzemesi giderleri karşılanabilecektir. Verilecek desteğin %40’ı nakit olarak proje sahibi tarafından projeye tahsis edilecektir.
Yine sözleşme imza tarihinden itibaren bir yıl boyunca işletme giderlerinin (su, elektrik, ısınma, iletişim, tanınırlık) fatura bedellerinin %60’ı desteklenecektir. İşletme gider desteği Proje Başvuru Rehberinde belirlenen kuruluş sermaye desteğinin %12 si kadar ödenir. Ancak tanınırlık giderinin payı, işletme gideri desteği bütçesinin %25’ini aşamaz.
Proje kapsamında kurulacak korumalı işyeri, 3 yıl boyunca Komisyon tarafından İŞKUR ve Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğünün takip ve denetime tabi olacaktır. Bu 3 yıllık süre içerisinde başlangıçta alınan makine ve donanımın satış veya devri yapılamayacaktır. Korumalı işyerinin kuruluşundan itibaren 3 yıl içerisinde herhangi bir nedenle (sel, deprem, yangın gibi mücbir sebepler hariç) kapanması, tasfiye edilmesi veya çalışan engelli sayısının belirtilen sayıdan aşağı düşmesinden bir ay içerisinde eski sayıya ulaşamaması halinde başlangıçta hibe olarak verilen kuruluş sermayesi yasal faizi ile birlikte geri alınacaktır. İşin yürütülmesi sırasında ortaya çıkabilecek zararlara karşılık üç yıl süre ile proje kapsamında destek verilen demirbaşları ve işyerini her türlü riske karşı koruyucu şekilde kapsamlı sigorta yaptırılması zorunludur.
b) Ücret Desteği
Korumalı iş yerlerine sağlanacak ücret desteğine ilişkin olarak 4857 sayılı kanunun Ek-1 maddesine dayanılarak Aile Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığınca 30/04/2016 tarih ve 29699 sayılı resmî gazetede Korumalı İşyerlerinde Çalışan Engellilerin Ücretlerine Karşılık İşverene Yapılacak Ödeme Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır. Bu yönetmeliğin Korumalı işyerinde çalışan engelliler için ödenecek ücretlerin tutarı başlıklı 5. Maddesinde “Korumalı işyerlerinde çalıştırılan ve iş gücü piyasasına kazandırılmaları güç olan zihinsel veya ruhsal engellilere işverenlerince zamanında ödenmiş olan ücretlerinin;
a) Korumalı işyerlerinde çalışan her engelli için 1/7/1976 tarihli ve 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanunun 2 nci maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi gereğince ödenen aylık tutarı kadarı,
b) 29/1/2004 tarihli ve 5084 sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 2 nci maddesi kapsamındaki illerde kurulmuş bulunan korumalı işyerlerinde çalışan her engelli için ilaveten (a) bendi ile belirlenen tutarın yüzde yirmisi,
c) Korumalı işyeri statüsü almak için ilgili mevzuatla çalıştırılması zorunlu olan sayıdan daha fazla engelli çalıştıran işyerlerinde, zorunlu sayının üstünde çalıştırılan her engelli için ilaveten (a) bendi ile belirlenen tutarın yüzde yirmisi bu ücretlere ilişkin yasal yükümlülüklerin de tam ve zamanında karşılanmış olması kaydıyla, Bakanlık tarafından işverene ödenir.
(2) Engellilerin ayın bazı günlerinde çalışamaması durumunda aylık ücretlerinin tam olarak ödenmemesi halinde, ücret ödenen gün sayısı esas alınarak işverene ödenecek tutar belirlenir.” Hükmü yer almaktadır. Bu hükme korumalı iş yerlerinde çalışan engelli bireylerin ücretlerinin 2020 yılı ilk altı ayı için yaklaşık 760 TL’lik kısmı destek olarak işverene verilmektedir. Şayet korumalı iş yerleri teşvik ve yatırımda öncelikli illerden birinde kuruluysa bu destek %20 oranında artırılarak (912 TL) ödenmektedir. Ayrıca iş yerindeki toplam işçi sayısının %75 ten fazla olan her engelli işçi için bu destek miktarı yaklaşık 1090 TL’ye kadar çıkmaktadır.
Bu kapsamda destekten yararlanacak işverenler Aile Sosyal Politikalar İl Müdürlüklerine aşağıdaki belgelerle birlikte başvurmalıdırlar.
- Sosyal güvenlik prim borcu olmadığına ilişkin belge,
- Vergi borcu olmadığına dair belge,
- İşverenlerin çalıştırdıkları engellilerin ücretlerini tam ve zamanında ödediklerini kanıtlayıcı belge,
- Tam ve eksiksiz olarak doldurulmuş korumalı işyeri formu
c) Gelir ve Kurumlar Vergisi İstisnası
6518 sayılı kanun ile 193 sayılı Gelir Vergisi ve 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunlarına şu hüküm eklenmiştir. “1/7/2005 tarihli ve 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanuna göre kurulan korumalı işyerlerinde istihdam edilen ve iş gücü piyasasına kazandırılmaları güç olan zihinsel veya ruhsal engelli çalışanlar için diğer kişi ve kurumlarca karşılanan tutar dâhil yapılan ücret ödemelerinin yıllık brüt tutarının yüzde 100’ü oranında korumalı işyeri indirimi (İndirim, her bir engelli çalışan için azami beş yıl süre ile uygulanır ve yıllık olarak indirilecek tutar, her bir engelli çalışan için asgari ücretin yıllık brüt tutarının yüzde 150’sini aşamaz.). Bu bentte yer alan oranı, engellilik derecelerine göre yüzde 150’ye kadar artırmaya veya tekrar kanuni oranına indirmeye (700 Sayılı KHK’nın 45 nci maddesiyle değişen ibare; Yürürlük: 09.07.2018)Cumhurbaşkanı(14); bendin uygulamasına ilişkin usul ve esasları belirlemeye Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının görüşünü alarak Maliye Bakanlığı yetkilidir.” İlgili mevzuat hükümlerince korumalı iş yerlerinde engelli işçilere ödenen brüt ücret miktarlarının tamamı alınan desteklerde dahil olmak üzere, iş yerlerinin tüzel ya da gerçek kişilerce kurulmasına bağlı olarak gelir ve kurumlar vergilerinden istisna tutulmaktadır. Ayrıca brüt ücretlere ilişkin miktar cumhurbaşkanınca %150 olarak da uygulanabilmektedir.
d) Çevre Temizlik Vergisi Muafiyeti
Korumalı iş yerleri 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunun mükerrer 44. Maddesi uyarınca çevre temizlik vergisinden muaf olan yerlerden sayıldıkları için bu vergiyi ödemek zorunda değillerdir. Buradaki muafiyet binayı kullananlara ait olup, mükellefiyet binayı kullanmak ile başlamaktadır.
e) Sigorta Prim Teşviki
Korumalı iş yerlerine uygulanan sigorta prim teşvikleri iki temel kanunda düzenlenmiştir. Buna göre 4857 sayılı İş Kanunun 30. Maddesinde yer alan “…5378 sayılı Kanunun 14 üncü maddesinde belirtilen korumalı işyerlerinde çalıştırılan engelli sigortalıların, … prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı, kontenjan fazlası engelli çalıştıran, yükümlü olmadıkları halde engelli çalıştıran işverenlerin bu şekilde çalıştırdıkları her bir engelli için prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı Hazinece karşılanır.” Hükme göre korumalı iş yerlerinde çalışan engelli çalışanların sigorta primlerinin işveren hisselerinin tamamı hazinece karşılanmaktadır. Bunun yanında gene 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunun 49. Maddesinde bulunan “Korumalı işyerlerinde çalışan ve iş gücü piyasasına kazandırılmaları güç olan zihinsel veya ruhsal engellilerin işsizlik sigortası işveren payı Hazine tarafından karşılanır.” Hükmüne göre korumalı iş yerlerinde çalışan işçilerin işsizlik sigortası primlerinin işveren hisseleri de hazinece karşılanmaktadır.
V.SONUÇ
Hiç şüphesiz ki, her bir yurttaşın engelli adayı olduğu günümüz dünyasında engelli bireylerin çalışma hayatına aktif olarak katılımını desteklemek üzere yapılan/yapılacak olan her düzenleme son derece önemlidir. Toplumsal bütünlüğümüzü korumaya ve birbirimizi anlamaya yönelik bu düzenlemeler etkili sonuçlar vermektedir. Bu bağlamda çalışma hayatımız içerisinde yer alan “korumalı iş yeri” kavramının önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Korumalı iş yerlerinin varlığı ve devletimizin bu iş yerlerine yönelik sağladığı pozitif destekler umarız ileriki süreçte daha da artarak devam eder.