Su/Elektrik ve Doğalgaz Fiyatları
Mahmut ESEN
E. Mülkiye Başmüfettişi
mahmutesen@gmail.com
Halkın temel tüketim maddelerinden olan ve yaşamsal önem taşıyan su/elektrik ve doğalgazda:
2004-2018 yılları arasından dağıtıcı kuruluşlar tarafından uygulanmış perakende satış fiyatları, fiyatı oluşturan unsurlar, fiyat artışları, bu artışlar sırasında izlenen yöntemler, fiyatların ABD Doları/ TÜFE ile karşılaştırılması işlemleri; Ankara ilindeki satışlar baz alınarak dağıtıcı kuruluşlar tarafından adıma düzenlenmiş ve halen muhafaza edilen fatura kayıtları üzerinden incelenmiştir.
Bu arada yıllarca bu işlerin içinde bulunmuş deneyimli emekli denetim elemanı olarak; sosyal sorumluluğum ve kamuoyunun aydınlatılması bağlamında sektörlerin içinde bulunduğu mevcut durum ve alınması gereken bazı önlemler aşağıda açıklanmaya çalışılmıştır.
I–SU/ATIKSU
1-Ankara’da su temini ve dağıtımı işlerini yürüten Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresinin (ASKİ) 2004-2018 yılları arasında uyguladığı su/atıksu bedelleri; bunlara eklenen şube yolu bakım/onarım bedeli ile vergiler, suyun toplam fiyatı, ABD Dolar kuru ve TÜFE oranı ile karşılaştırılması aşağıda Tablo: 1’de gösterilmiştir.
Tablo: 1 Yıllar İtibarıyla ASKİ Su Tarifesi (TL)
Kaynak: Kağıt ortamında adıma düzenlenmiş ASKİ su faturası kayıtları üzerinden düzenlenmiştir.
Notlar:
1- ŞBYOB: Şebeke yolu bakımı için küçük sayaçlı abonelerden aylık olarak maktuen 5 TL (KDV hariç) ücret alınmaktadır.
2- Konut abonelerinin tükettiği 1m3 sudan 0,32 TL Çevre Temizlik Vergisi alınmaktadır. (2464 sayılı Belediye Gel. Kanunu/44 md.)
3- ASKİ 2010 yılına kadar içmesuyu tahakkkuklarını yılda 8 ay üzerinden yaptığı ve o dönemlerde aynı zamanda artan oranlı ücret tarifesi uyguladığı (tüketilen su 10 m3 geçtiği için) birim su miktarı için daha ücret ödenmiştir.
1–ASKİ’nin suyun tasarruflu kullanılmasını teşvik etmek/az su kullanan tüketicileri korumak amacıyla çok su kullanandan daha fazla ücret alınmasını öngören kademeli tarife uygulamasından son yıllarda vazgeçtiği görülmektedir. 10 m3 kadar su kullananlara düşük tarifeden ücretlendirilmesine yönelik yerleşik/kadim uygulama kaldırılmıştır.
Yerleşik uygulamaya dönülmesinde yarar vardır.
2-ASKİ tarafından su şebeke hattından abonenin su sayacına kadar uzanan hattın ve sayacın işletme bakımları için şube yolu bakım ve onarım giderleri adında ücret alınmaktadır. 2014 yılı mayıs ayında şube yolu ücreti % 367 oranında artırılarak 4,89 TL yükseltilmiştir. Halen bu ücret 5,00 TL olarak uygulanmaktadır. Üstelik bu ücret maktuen tespit edildiği için 1 ton su kullanan aboneden de 5,9 (KDV dahil ) TL alınmaktadır.
Bu ücretin; yönetim/işletme masrafları, amortismanlar, iyileştirme gider hesaplarına (iktisat kurallarına) göre belirlenmediği açıktır. ASKİ’nin kaynaklarının Ankara B.Şehir Belediyesinin hizmetlerinde kullanılması sonucu oluşan kayıpları karşılamak amacıyla yapıldığı düşünülmektedir. Şube yolu ücretleri azımsanmayacak önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Zira yılda, 20 daireli bir apartmandan 1,416 TL; 2.168.000 (2016 yılı rakamı) aboneden ise toplam 153.494.400 TL tahsilat yapılmaktadır. ( Bu rakam ASKİ’nin 2015 yılı net tahsilatının % 8’ine karşılık gelmektedir.)
(Ayrıca konu hakkında daha detaylı bir açıklama yapılması, sorunun her yönüyle kavranılabilmesi bakımından; şube yolu bakım/onarım işlerinin tamamı veya bir bölümünün hizmet alımı suretiyle gördürüp/gördürülmediğinin de üzerinde durulması/incelenmesi gerekmektedir.)
Şube yolunun bakım ve onarımlarının abonelere ait olduğuna yönelik yerleşik uygulama doğrultusunda hareket edilmesinde ve bu bağlamda şube yolu ücretinin kaldırılmasında yarar olduğu düşünülmektedir.
3-Belediye gelir ve hizmetlerine zam (tarife düzenleme) yetkisi, belediye meclislerince, genellikle yılda bir kez uygulanmaktadır. Su tarifelerin de yönetim/işletme masrafları, amortismanlar, iyileştirme gider hesaplarına, % 10 kâr oranına göre belediye meclislerince yılda bir kez belirlenmesi gerekmektedir.
ASKİ internet sitesinde su/atıksu bedellerine ilişkin güncel (Mart/2018) tarife dışındaki eski tarifelere erişim olanaksızdır. Fiyat hareketlerine ilişkin bir veride yayınlanmamaktadır. Dolaysıyla suya uygulanan fiyatları/fiyat değişikliklerini sağlıklı bir şekilde incelemek/izlemek kolay değildir.
Ancak Ankara B.Şehir Belediyesince yeniden değerleme oranına göre kabul edilmiş su tarifeleri ile yetinilmediği; onaylanmış tarifelerin ayrıca ÜFE, elektrik fiyatlarına, işçi ücretlerine gelecek artış oranlarına göre güncellenmesi konularında ASKİ yönetim kuruluna yetki verilmiş olduğu; bu yetki bağlamında ASKİ tarafından su tarifesinin kısa aralıklarla güncelleştirilmekte olduğu bilinmektedir. Dolaysıyla tarifelerde zaman zaman mükerrer düzenlemeler (zamlar) yapılmaktadır.
Olağanüstü dönemler dışında (diğer tarifeler gibi) su tarifesinin de yılda bir kez belediye meclisince düzenlenmesi gerekmektedir. Diğer yandan ASKİ’ye verilmiş yetki devri kararları da mevzuata uyarlı olmayıp, hukuken tartışılabilir nitelikte olduğu için geri alınmasında yarar vardır.
4-Belediye meclisince kabul edilmiş su ücret tarifelerinin; (ÜFE endeksi/işçilik/elektrik ücretlerinde vb) artışlar gerekçe gösterilerek, ayrıca güncellenmesi nedeniyle yıllar itibarıyla su ücretlerinin TÜFE üzerinde gerçekleştiği, suya normalin üzerinde zam yapıldığı, pahalı satıldığı görülmektedir.
Nitekim 2004 yılında (artan oranlı/zamlı tarife üzerinden) tonu 1,97 TL olan suyun fiyatı, 2018 yılı başı itibarıyla (sabit/düşük tarife üzerinden) 7,83 TL yükselmiştir. Belirtilen zaman aralığında su ücreti dört kat artırılmıştır. Oysa aynı dönemde TÜFE üç kat artmıştır. İncelemeye esas alınan 14 yıllık süreç içerisinde de su ücretlerinin sürekli TÜFE de önünde seyir ettiği görülmektedir. Halkın gelir seviyesinde bu oranda artış olmadığı bilinmektedir. Nitekim sabit fiyatlar üzerinden yapılmış hesaplamalara göre 2004-2015 yılları arasında kişi başına GSYH % 37 oranında artmıştır. (TÜİK; Sabit (1998) Fiyatlarla Kişi Başına GSYH http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist)
Diğer yandan su ücretlerinin ABD Dolar kurundaki artışların da üzerinde belirlendiği anlaşılmaktadır. Nitekim 2004 yılında 10 m3 su için 15 ABD Doları ödeyen bir aile 2018 yılında, aynı miktar suya 20,6 ABD Doları ödeyecektir.
5-Belediye meclisi/ASKİ tarafından belirlenen su ücretlerinin fatura edilmesi sırasında; şube yolu bakım/onarım ücreti, Çevre Temizlik Vergisi ve KDV (%8-18) dahil edilmesi gerekmektedir. Bu arada vergiden ( ÇTV den) de vergi alınmaktadır.
Bu yüzden ülkenin bu ayıptan süratle kurtarılması gerekmektedir.
6-ASKİ’nin güncel su tarifesinde büyükşehir belediyesine sonradan katılan mahalle ve mahalleye dönüştürülmüş köylerde indirimli fiyat uygulanması kabul edilmiştir. Yeni tarifeye göre büyükşehire sonradan katılmış mahallerde %20, köylerde ise %55 oranında indirim uygulanmaktadır.
7–ASKİ resmi internet sitesinin içeriğinin ağırlıklı olarak aboneliklerin tesisi, tahakkuk ve tahsilat işlemlerine yönelik olduğu görülmektedir. ASKİ resmi internet sitesinde abonelerin bilgi edinme haklarının kullanılmasının kolaylaştırılması, kamuoyu denetimin sağlanması, şeffaf ve hesap verebilir yönetimin oluşturulması bağlamında görev/hizmet alanına giren temel konulardaki nitelikli karar ve işlemlere, mevzuat vb. yeterince yer verilmemiş olduğu, internet içeriklerinin ağırlıklı olarak abonelerden yapılacak tahsilatlara yönelik olduğu görülmektedir.
Örneğin abonelerin eski yıllara ait fatura bilgilerine erişim olanaklıdır. Ancak aynı sitede, güncel (2018/Mart) dışında su/atıksu tarifesine, 2016, 2017 yıllarına ait kurum faaliyet raporlarına, hatta (mevzuat bölümünde) teşkilat kanununa, biri dışında diğer yönetmeliklere dahi ulaşılamamaktadır.
Anılan noksanlıklar hızla giderilmelidir.
II-ELEKTRİK
8-Ankara’da elektrik dağıtımı işlerini yürüten şirketlerin 2004-2018 yılları arasında uyguladığı enerji bedeli, enerji bedeline eklenen eklenen muhtelif unsurlar/ vergiler; 1kW/h elektriğin toplam bedeli, ABD Dolar kuru ve TÜFE oranı ile karşılaştırılması aşağıda Tablo: 2’de gösterilmiştir.
Tablo: 2 Ankara’da 2004-2018 Yıllarında Uygulanan Elektrik Fiyatları (TL)
Kaynak: Kağıt ortamında adıma düzenlenmiş elektrik faturası kayıtları üzerinden düzenlenmiştir.
EPDK Formül Geliştiremedi
9- Üretici şirketlerden aldığı enerjinin tüketicilere perakende satışını yapmak üzere dağıtıcı şirketler kurulmuş, bu bağlamda dağıtım hizmetleri de özelleştirilmiştir.Bu süreçte Ankara’da elektirik dağıtım işleri de 2009 yılında Başkent EDAŞ’ın özelleştirilmesi sonucu Enerjisa Elektirik Dağıtım A.Ş. geçmiştir.
Dağıtıcı şirketlerce satışı yapılacak enerji bedelinin tespitinde sorunlar yaşandığı görülmektedir. Konuya ilişkin yasal düzenlemelere karşın Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK) tarafından enerji dağıtımı yapacak şirketlerin uygulayacakları satış fiyatlarının tespiti ve güncellenmesine ilişkin bir formül geliştirilememiştir. (4628 s.k./ 4.md. 6446 s.k./17. md.)
Satış fiyatını belirleyecek maliyet ve hizmet bedelleri konularında yerleşik bir uygulama bulunmamaktadır.
EPDK’nın elinde; dağıtıcı şirketlerin hizmetlerini yerine getirebilmek için ihtiyaç duyacakları işçilik, taşıt, araç/gereçleri vb. maliyet unsurlarını kapsayan birim fiyat esaslarına göre belirlenmiş genel analizlerin bulunmadığı veya bu tür formüllere ihtiyaç duyulmamış olduğu için kullanılmadığı anlaşılmaktadır.
Bu uygulamanın doğal sonucu olarak enerji satış fiyatının, EPDK tarafından; geliştirilmiş teknik hesaplamalara bağlı kalınmaksızın, bu bağlamda Enerji Piyasası Kanununda açık/seçik belirtilmiş maliyet unsurları dahi gözardı edilerek satış fiyatının pazarlık suretiyle belirlendiği (onaylandığı) anlaşılmaktadır. Bu yüzden enerji satın alma bedeline indirim uygulandığı hallerde dahi satış bedeli artabilmektedir.
Bu durumu dağıtıcı şirketlerce düzenlenmiş fatura kayıtları üzerinden düzenlenmiş olan Tablo 2 de net olarak görmek olanaklıdır.Tablo 2’ de de görüleceği üzere incelemeye esas alınan 15 yıllık dönemde:
√ Enerji bedeli
√ Kayıp kaçak bedeli
√ Sayaç okuma bedeli,
√ Perakende satış hizmet bedeli,
√ Dağıtım bedeli,
√ İletim sistemi kullanma bedeli,
Adı altında, enerji satış bedelinin belirlenmesi sırasında bazı maliyet/hizmet unsurları kullanılmıştır.
(Bu bedellere ayrıca, enerji satışı/hizmetinden kaynaklanan vergi ve payların da (Elektrik/Havagazı Tüketim V./ TRT payı, KDV, Enerji Fonu Payı) eklenmesi gerekmektedir.)
Satış fiyatının belirlenmesi sırasında başvurulan maliyet bedeli unsurlarının hesaplamaya dahil edilmesi/çıkarılması konularında istikrarlı hareket edilemediği; bu konuda sıklıkla değişiklik yapıldığı görülmektedir.
(Örneğin: Enerji bedelinin tespitinde önemli olduğu açık olan perakende satış hizmet bedeli, 2007 yılından itibaren faturalarda gösterilmeye başlanmış, 2016 yılından itibaren bu uygulamadan vazgeçilmiştir.
Bu arada dağıtım (maliyeti) bedeline ağırlık verilmiş, enerji bedelinin yarısından fazla (%56 oranında ) dağıtım bedeli hesabı çıkarılmıştır. Özelleştirmeden sonra faturalarda gösterilmeye başlayan kaçak/kayıp bedelleri ile sayaç okuma bedellerinin de maliyetlere açıkça eklenmesine yönelik uygulamalar ise kısa ömürlü olmuştur.)
Belirtilen nedenlerinde de etkisi ile 2004 yılında 15 cm. uzunluğundaki elektrik faturasının boyu günümüzde (iki kat artarak) 30 cm. ulaşmıştır.
EPDK’nın elektrik satış fiyatlarını Elektirik Piyasası Kanunu başta olmak üzere mevzuat hükümlerine göre belirlemesi, fiyat artışlarında uygulanacak unsurları ilan etmesi, piyasaya da güven/istikrar ve şeffaflığı sağlaması gerekir.
Elektrik fiyatları Dolar ilişkisi
10- Konutunda ortalama aylık tüketim olan 230 Kw/h elektrik tüketen bir aile 2004-2007 yılında enerji bedeli olarak 36,34 TL ödemiştir. 2018 yılında (11 yıl sonra) bu ailenin ödeyeceği enerji bedeli tutarı üç kat artarak 103 TL yükselmiş bulunmaktadır.
Oysa sabit fiyatlar üzerinden 2004-2015 yılları arasında kişi başına GSYH % 37 oranında artmıştır. (http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist)
Elektirik ücretlerindeki artışın ABD dolar kuru ile paralel seyir ettiği görülmektedir.
11-Su ücretlerinde olduğu gibi elektrik bedellerinin ödenmesi sırasında da vergilerin KDV si de ödenmektedir.
Mükerrer vergi ödenmesinin önlenilmesi gerekmektedir.
III-DOĞALGAZ
12-Ankara’da doğalgaz dağıtımı işlerini yürüten kuruluşların 2004-2018 yılları arasında uyguladığı 1m3 doğalgazın (KDV dahil) bedeli; ABD Dolar kuru ve TÜFE oranı ile karşılaştırılması aşağıda Tablo: 3’de gösterilmiştir.
Tablo: 3 Ankara’da 2004-2018 Yıllarında Uygulanan Doğalgaz Fiyatları (TL)
| Doğalgaz (1m3) (Ön Ödemeli) | ||||
|
Sıra No |
Dönemi |
Doğalgaz (%18 KDV Dahil) (1) |
ABD Dolar Kuru |
TÜFE (2003=100) |
| 1- | 2004/01 | 0,312 | 1,3 | 104,41 |
| 2- | 2005/01 | 0,401 | 1,3 | 114,49 |
| 3 | 2006/1 | 0,538 | 1,3 | 123,57 |
| 4 | 2007/1 | 0,609 | 1,4 | 135,84 |
| 5 | 2008/1 | 0,616 | 1,2 | 146,94 |
| 6 | 2009/1 | – | 1,5 | 160,9 |
| 8- | 2010/1 | – | 1,5 | 174,07 |
| 9- | 2011/1 | 0,720 | 1,5 | 182,6 |
| 10 | 2012/1 | 0,825 | 1,9 | 201,98 |
| 11 | 2013/1 | 1,060 | 1,8 | 216,74 |
| 12- | 2014/1 | 1,076 | 2,1 | 233,54 |
| 13- | 2015/1 | 1,212 | 2,3 | 250,45 |
| 14- | 2016/1 | 1,224 | 2,9 | 274,44 |
| 15- | 2017/1 | 1,095 | 3,5 | 299,74 |
| 16- | 2018/1 | 1,128 | 3,8 | 330,75 |
Kaynak: Kağıt ortamında adıma düzenlenmiş doğalgaz faturası kayıtları üzerinden düzenlenmiştir.
Not: 1 Doğalgaz alımı/kart yüklenmesi sırasında bankalar tarafından abonelerden haksız bir şekilde 1,5 TL hizmet bedeli alınmaktadır.
İncelemeye esas alınan dönemde Ankara’da doğalgaz dağıtım işleri 2007 yılına kadar ( belediye işletmesi) EGO; 2013 yılından sonra da (belediye şirketi) Başkentgaz tarafından yürütülmüştür. Başkentgaz 2013 yılında tümüyle özelleştirilmiştir. Dolaysıyla bu tarihten itibaren doğalgaz dağıtım işleri özel sektöre tarafından yerine getirilmektedir.
13–Kış döneminde ısınmak ihtiyacı için ayda ortalama 300 m3 doğalgaz tüketen bir aile; 2004 yılında 93,6 TL öderken, 2018 yılında aynı miktar doğal gaz için 338,4 TL ödeyecektir. Doğalgaz fiyatı 14 yıl içinde 3,6 kat artmıştır. TÜFE ise aynı dönemde 3 kat artış kaydetmiştir. Ele alınan dönemde halkın gelirinin bu oranda artmadığı bilinmektedir. Nitekim sabit fiyatlar üzerinden GSYH 2004-2015 yılları arasında kişi başına % 37 oranında artmıştır. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist)
Dolar bazında yapılan hesaplamada ise doğalgaz satış fiyatlarının (az olsa bile) ABD dolar kurundaki artışların gerisinde kaldığı görülmektedir.
Dolaysıyla incelemeye esas alınan dönemde doğal gaz fiyatlarının, TÜFE oranlarının üzerinde, ancak ABD Dolar kurunun gerisinde kaldığı anlaşılmaktadır.
14-Doğalgaz fiyatının ABD Doları üzerinden belirlenmesi, Dolara bağlı olarak dağıtım fiyatlarında da değişiklikler olması, özelleştirme, bazı dönemlerdeki Devlet destekleri nedeniyle doğalgaz fiyatlarında bazı yıllarda önemli oranda artış/indirimler yaşanmıştır.
Örneğin 2013 yılında özelleştirme sırasında M 3 başına (KDV dahil) %28,5 zam yapılmıştır. 2017 yılında ise %10,5 oranında indirim uygulanmıştır. Bu nedenle fiyat hareketlerinin nereden kaynaklandığının ayrı ayrı incelenmesinde yarar vardır.
Doğalgaz dağıtım şirketlerince düzenlenmiş faturalarda sadece tüketim bedeli ve KDV gösterilmekte, ayrıntı içermemektedir. Bu yüzden dağıtıcı şirketlerin gaz alım fiyatı, perakende satış fiyatı vb. maliyet bedelleri görülmemektedir. Dolaysıyla perakende doğalgaz satış tarifesini onaylaması sırasında EPDK’nın esas aldığı maliyet unsurları/ağırlıkları ile uygun görülen kar oranlarına ilişkin formülü belli değildir.
Doğalgaz faturaları su/elektrik faturalarında olduğu gibi ayrıntılı düzenlenmeli, mevzuatta yer alan ifadesi ile “yatırıma imkan sağlayacak makul ölçüde kâr “ payının da açıklığa kavuşturulduğu fiyat analizi ( zam formülü) abonelerin bilgisine sunulmalıdır. Bu suretle kamuoyunun denetimin sağlanması, şeffaf yönetimin oluşturulmasının gerekleri yerine getirilmelidir.
Ayrıca bu incelememiz sırasında Başkentgaz Dağıtım A.Ş. resmi internet sitesinin erişimde sorunlar yaşanmıştır. Milyonlarca abonesi olması/verilen hizmetin önemi nedeniyle dağıtıcı şirketin bankalar gibi internet sitesini erişime açık tutmasında/aksamalara yol açılmaması için gereken önlemlerin alınmasında yarar vardır.