Kıdem Tazminatı Nedir?
Emre HANÇER
Sosyal Güvenlik Denetmeni
I-Giriş
Kıdem tazminatı, işçinin çeşitli sebeplerden dolayı işinden ayrılırken işveren tarafından 4857 sayılı İş Kanunu gereğince ödemek zorunda olduğu bir tazminat şeklidir. Kendi isteğiyle işten ayrılan kişilere kıdem tazminatı ödenmez. Kıdem tazminatı sayesinde işçilerin gelir ve iş güvenlikleri sağlanmış, gereksiz işten çıkarmaların ve olumsuz etkileyici durumların ortaya çıkmasının önüne geçilmiştir. Ayrıca işçiler onca zaman çalıştıkları, hizmet ettikleri kurum ve kuruluşlardan ayrılırlarken yıpranmasının karşılığı, yıpranma payına benzer olarak aldıkları bir ödül gibi düşünülebilir.
Gerekçeleri üç farklı şekilde belirtmek mümkün:
Birincisi; işçi, haklı nedenle iş akdini feshederse kıdem tazminatına hak kazanabilir.
İkincisi; işveren tarafından haksız nedenle yapılan fesih halinde de işçi kıdem tazminatına hak kazanır.
Üçüncüsü; işçinin kanunda belirtilen nedenlerle istifa etmesidir.
İşçinin askere gitmesi halinde, askerlik başvurusu sonrasında yazılı olarak işverene başvurularak kıdem tazminatı almaya hak kazanılabilir. Kadın işçiler, evlendikten itibaren bir yıl içerisinde yazılı olarak başvuru yaparak iş akitlerini feshedebilir ve kıdem tazminatlarını kazanabilirler.
Kanunda belirtilen emeklilik şartlarını taşıyan işçi, işverene başvurarak kıdem tazminatından yararlanabilir. İşçi, iş akdi devam ederken ölürse, bu da hukuk nezdinde bir istifadır, işçinin mirasçıları işverene başvurarak işçinin kıdem tazminatını almak için gerekli işlemlere başlayabilir.
Kural olarak işten kendi isteğiyle (istifa) ayrılan işçi, kıdem tazminatı alamaz. Fakat; iş sözleşmesinin askerlik görevi, emeklilik hakkının elde edilmesi, sağlık problemlerinin işin yapılmasına sürekli bir biçimde engel oluşturduğunun belgelenmesi, işverenin iyi niyet ve ahlak kurallarına aykırı davranışlarda bulunması nedenleri ile işçi tarafından feshi halinde (istifa), çalışma süresinin en az 1 yıl olması koşulu ile kıdem tazminatı hakkı kazanmaktadır.
II- Kıdem Tazminatına Hak Kazanabilme Koşulları
Kıdem tazminatı hesaplanırken çalışanın aldığı giydirilmiş ücret üzerinden her yıl için 30 günlük ücret alır dedik. Fakat her yıl belirlenen kıdem tazminatı tavan ücreti alınacak olan kıdem tazminatı miktarını belirler. Kıdem tazminatı hesaplama işlemi yapılırken aldığı ücret kıdem tazminatı tavan ücretinden fazla olan kişilerin hesaplamaları kıdem tazminatı tavan ücret üzerinden yapılır. 2016 yılı II. dönem kıdem tazminatı tavan ücreti 4297,21 TL olmaktadır. Yani aylık aldığı para bu miktardan fazla olan kişilerin alacağı kıdem tazminatı hesaplanırken, her yıl için 30 günlük ücreti bu miktardan hesaplanmaktadır.
a) 4857 Sayılı Kanuna Tabi İşçi Olmak,
b) İşçinin İşten Ayrılmadan Önce En Az Bir Yıl Çalışmış Olması,
c) İş Akdinin Belirli Nedenlerle Sona Ermesi
Kıdem Tazminatının Alınabileceği Durumlar
Geçerli olan 1475 sayılı İş Kanunu’nun 14’üncü maddesine göre, 4857 sayılı İş Kanunu çerçevesinde çalışanlar işverenlerinden kıdem tazminatı alabilir. İlgili yasada 7 hal belirtilmiştir:
- İşverenin haklı bir sebep olmadan işten çıkartması,
- İşçinin haklı bir sebeple işi bırakması,
- Erkek çalışanların askerlik için işi bırakması,
- Emekli olmak amacıyla işçinin işi bırakması,
- Emeklilikle ilgili diğer şartları tamamlayıp, emeklilik yaşını evinde beklemek amacıyla işçinin işi bırakması,
- Kadın işçinin evlendikten sonraki bir yıl içinde işi bırakması,
- İşçinin ölmesi.
Bu belirtilen hallerden herhangi birisinde, her çalışma yılına işçinin bir brüt maaşı tutarında kıdem tazminatı ödenir.
Kıdem Tazminatının İşçi ve İşveren Açısından Olumlu ve Olumsuz Yönleri
| Kıdem tazminatı | Olumlu yönleri | Olumsuz yönleri |
| İşçi Açısından | İşyeri yönetimlerinin el değiştirmesi sonucu var olan personeli işten çıkarma maliyetinin yüksek olacağı gerekçesiyle uzun yıllar o işletmeye emek vermiş olan işçinin işine yeni işverence son verilmesi tazminat ödeme şartına tabi olmaktadır. | İşyerinin olası bir iflas süreci ve sonrasında çalışanın hak talep edebileceği bir muhatabın kalmaması,
İşçinin kıdem tazminatı maliyetini göze alamadığı durumlarda iş değiştirme fikrinden vazgeçmesi mümkündür. |
| İşveren Açısından | Nitelikli elemanın iş yerinde uzun süre kalmasını sağlar | Çalışma dinamizmi düşmüş personelin işten çıkarma maliyetlerinin olması |
| Yeni Kıdem Tazminatı Fonu Öngörüsü | Geçici süreli işlerde çalışan işçilerin kıdem tazminatı hakkının devlet fonu kapsamında güvence altına alınması.· İş yeri açısından; yeterince verimli olamayan nitelikli ve eski personelin yerine, nitelikli ve yeni personeli arama sürecinin daha ekonomik oluşu | Çalışan açısından; özellikle askerlik vazifesi ve bayanlarda emeklilik için işten ayrılanların kıdem tazminatı hakkının 10 yıl çalışmadan sonra talep etmesi
Çalışan açısından; İş yeri içi çalışma dinamizmi düşmüş eski ve yaşlı personelin işten çıkarma maliyetlerinin düşmesi İşyeri açısından; nitelikli personeli iş yerine bağlayıcı olmaması |
Kıdem Tazminatı Hesaplaması
a) İşçi zamana bağlı ücret alıyor ise (günlük, haftalık, aylık, saat ücreti gibi) , kıdem tazminatı hesaplaması aşağıdaki gibi yapılır.
İşçiye ödenecek kıdem tazminatı çalıştığı her bir yıl için son 30 günlük brüt ücreti tutarındadır. Kıdem tazminatı hesaplama formülü için yıl kesirleri de dikkate alınır.Önce işçinin çalıştığı sürenin kaç yıl olduğuna bakılır, kaç yıl çalışmış ise çalıştığı yıl ile son çalıştığı ay içindeki brüt ücreti çarpılır. Sonra çalıştığı sürenin yıldan arta kalan ayları güne çevrilir ve son brüt ücrette 365 e bölünmek suretiyle günlük ücreti bulunur. Daha sonra günlük ücreti ile yıldan arta kalıpta güne çevrilen çalışma süreleri çarpılarak çıkan rakam önceki hesaplanan rakama ilave edilir ve kıdem tazminatı hesaplama şekli bu şekildedir.
b) İşçi götürü ya da parça başına ücret alıyor ise, kıdem tazminatı hesaplaması aşağıdaki gibi yapılır.
Son brüt ücretinin hesaplanması özellik eder. Son brüt ücreti hesaplanırken işçinin son 1 yıl içinde almış olduğu ücretler toplanarak aynı yıl içinde çalıştığı toplam gün sayısına bölünür. Ancak işçi son bir yıl içinde zam almış ise zammın yapıldığı tarih ile işten ayrılma tarihi arasındaki toplam brüt ücreti bu süre içindeki fiilen çalıştığı gün sayısına bölünerek günlük ücreti bulunur.
Son Brüt Ücreti Hesaplanırken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
– Yapılan ödemenin sözleşmeden ya da yasadan doğması gerekir.
– Süreklilik arz etmesi gerekir.
– Para veya para ile ölçülebilir olması gerekir.
– Bu vasıfları taşıyan ücret eki mahiyetindeki ödemelerinde yıllık toplamı alınarak 365 e bölünmesi ve 30 ile çarpılması suretiyle aylık brüt ücretine eklenir. Ücret eki sayılabilecek ve kıdem tazminatında brüt ücrete eklenecek ücret eklerini aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz:
– Sürekli olarak ödenen İkramiyeler,
– Sürekli olarak yapılan Yemek yardımı,
– Sosyal yardım zammı niteliğinde sürekli yapılan yardımlar. (Yıllık izin harçlığı, konut yardımı, aile yardımı, eğitim yardımı, giyim yardımı, sağlık yardımı, çocuk zammı, yakacak yardımı, erzak yardımı, ulaşım yardımı, v.s.)
– Sürekli olarak verilen primler,
– Kasa tazminatı,
Tabii ki tüm bu ödemelerin sürekli olması yanında, işveren ile işçi arasında yapılan sözleşmede belirtilmiş olması da gerekir.
Örnek kıdem tazminatı hesaplaması
Kıdem tazminatı alma şartlarını yerine getirmiş bir kişinin aşağıda örnek kıdem tazminatı hesaplama işlemi yer almaktadır. Örnekte aylık brüt maaşı 3000 TL olan, her 3 ayda bir bir maaş ikramiye alan aynı iş yerinde 4 yıl 6 ay 10 gün çalıştığını varsayalım.
Çalışanın brüt ücreti: 3000 TL
Günlük ücreti: 3000 TL / 30 gün = 100 TL
İkramiye: 12000 TL / 365 Gün = 32,87 TL (yılda 4 maaş ikramiye alan çalışanın günlük ikramiye kazancı)
Bu çalışanın giydirilmiş ücreti: 100 TL +32,87 TL = 132,87 TL
günlük giydirilmiş ücretin 30 günlük karşılığı ise 3986,1 TL (132,87 x 30 ) olmaktadır. Yani bu çalışan, çalıştığı yer yıl için 3986,1 TL kıdeme hak kazanır.
4 yıl 6 ay 20 gün çalışan bir kişi ise
4 yıl için, 15994,40 TL (4 x 3986,1)
6 ay için 1993,05 TL (6 x 332,17)
20 gün için 218,41 TL ((3986,1 / 365)x 20)
Toplamda 18.205,96 TL Kıdem Tazminatına hak kazanır.
18.205,96 TL üzerinden %0,759 damga vergisinin kesilmesi sonrası kalan tutar net kıdem tazminatı olacaktır.
Kıdem Tazminatı Üst Sınırı (Tavanı)
Kıdem tazminatı hesaplanırken çalışanın aldığı giydirilmiş ücret üzerinden her yıl için 30 günlük ücret alır dedik. Fakat her yıl belirlenen kıdem tazminatı tavan ücreti alınacak olan kıdem tazminatı miktarını belirler. Kıdem tazminatı hesaplama işlemi yapılırken aldığı ücret kıdem tazminatı tavan ücretinden fazla olan kişilerin hesaplamaları kıdem tazminatı tavan ücret üzerinden yapılır. 2016 yılı II. dönem kıdem tazminatı tavan ücreti 4297,21 TL olmaktadır. Yani aylık aldığı para bu miktardan fazla olan kişilerin alacağı kıdem tazminatı hesaplanırken, her yıl için 30 günlük ücreti bu miktardan hesaplanmaktadır.
Süresi Belirli, Belirsiz Ya Da Kısmı Süreli İşlerde Kıdem Tazminatı Nasıl Uygulanır?
Kısmi süreli ve Çağrı Üzerine Çağrı Esasına dayalı Kısmi iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere de kıdem tazminatı uygulanmasında aynı esaslar geçerlidir. Yani bir yıllık süre hesaplanırken işçinin işe başlama tarihi ile İşi bırakma tarihi arasındaki süreye bakılır ve her hizmet yılı için bir aylık ücreti tutarında tazminat ödenir.
Grevde Geçen Süre Kıdem Tazminatı Hesaplamasına Dahil Edilir mi?
İşçi çalıştığı süre içerisinde herhangi bir greve katılmış ise grev esnasında geçirilmiş olan süre kıdem tazminatı hesaplamasına dahil edilmez.
Kıdem Tazminatı Ödemesinde Hangi Kesintiler Yapılır?
Kıdem Tazminatı hesaplanıp ödemesi yapılırken rakam, S.S.K prim kesintisi ve gelir vergisi stopajı tabi olmayıp sadece Damga vergisi kesintisine tabidir.
Mevsimlik İşte Çalışan İşçiler Kıdem Tazminatı Alabilir mi?
Mevsimlik işte çalıştırılan bir işçiyi sonraki dönemde işe çağırmayan işveren işçiye kıdem tazminatı ödemek zorundadır.
Evlilik Nedeniyle İşten Ayrılan Kimse Kıdem Tazminatı Alabilir mi?
Yasal düzenleme gereği; Kadın işçilerin evlilik nedeni ile işten ayrılması durumunda, çalışma süresinin gerektirdiği kıdem tazminatı ödenmektedir. Bu haktan yararlanılabilmesi için; iş sözleşmesinin evlilik tarihinden itibaren 1 yıl içinde yazılı olarak feshi, evliliği gösteren belgenin işverene sunulması, feshin gerekçesinin evlilik olduğunun açıkça belirtilmesi gerekmektedir.
İşyerinin Satılması Durumunda İşçi Kıdem Tazminatı İsteyebilir mi?
Herhangi bir iş yerinin kısmen veya tümüyle devredilmesi durumunda, söz konusu iş yerinde çalışmakta olanlar aynı şartlarla çalışmaya devam edeceklerdir. İş yerinin devri, çalışanların yasal hakları konusunda herhangi bir kayba yol açmayacak, çalışanlara işyerinin devri nedeni ile kıdem tazminatı ödenmesi gerekmeyecektir. Gerek kıdem tazminatı, gerekse yıllık ücretli izin haklarının belirlenmesi gerektiğinde devir öncesi ve devir sonrası oluşan toplam çalışma süresi esas alınacaktır.
İşveren işçi ilişkileri, yasa ile belirlenen esaslar çerçevesinde iş sözleşmelerinde düzenlenmektedir. Bu kapsamda; işin niteliği, görev tanımları, çalışma süre ve koşulları, işçiye ödenecek ücret ve diğer esaslar iş sözleşmelerinde düzenlenmektedir. İş sözleşmesi hükümleri, işyeri uygulamaları veya çalışma koşulları konusunda değişiklik yapmak isteyen işveren, durumu yazılı olarak bildirmek ve işçinin onayını almakla yükümlüdür. İşçi tarafından 6 gün içinde kabul edilmeyen değişiklikler işçiyi bağlamamaktadır. İş sözleşmesinin bu nedenle feshi halinde, kıdem tazminatı ve bildirim süreleri konusundaki yükümlülüklere bağlı kalınacaktır.
Zam Yapılmayan İşçi İşten Ayrılırsa Kıdem Tazminatı Alabilir mi?
Ücretlerin hangi dönemlerde veya oranlarda artırılacağına ilişkin herhangi bir çerçeve belirlenmiş durumda değildir. Ücret uygulamaları konusundaki yasal düzenleme asgari ücretin altında ücretle işçi çalıştırılamayacağı ile sınırlıdır. Bunun ötesinde ücret uygulamalarına ilişkin esaslar, iş sözleşmelerinde belirlenebilmektedir. İş sözleşmesinde bağlayıcı bir hüküm bulunmaması halinde, uygulamaya ilişkin inisiyatif işverene aittir. İş sözleşmesinde herhangi bir hüküm bulunmamasına karşın, ücret artışlarındaki anlaşmazlık nedeni ile işten ayrılan işçi istifa etmiş sayılacağından, herhangi bir tazminat hakkı oluşmayacaktır.
Hamilelik Doğum Gibi Nedenlerle İşten Ayrılan Kıdem Tazminatı Alabilir mi?
İşten kendi isteğiyle (istifa) ayrılan işçinin, herhangi bir tazminat hakkı oluşmamaktadır. Yasal düzenleme açısından hamilelik veya doğum nedenine dayalı işten ayrılmalar istifa olarak değerlendirildiğinden, bu nedenlerle işten ayrılan işçi tazminat haklarından vazgeçmiş sayılmaktadır.
Malullük Aylığı Sebebiyle İşten Ayrılan Kıdem Tazminatı Alır mı?
Hak kazanır. Çünkü, 1475 sayılı İş Kanunu’nun 14′ncü maddesi uyarınca malullük aylığı almak amacıyla işten ayrılma kıdem tazminatına hak kazanılan hallerdendir.
Kıdem Tazminatında Zamanaşımı Var mı?
Kıdem tazminatı 6098 sayılı Borçlar Kanununun 146′ıncı maddesi uyarınca 10 yıllık zamanaşımına tabidir.
