Yüzde Usulünün Uygulandığı İşyerlerinde Fazla Mesai Nasıl Hesaplanacaktır?
Ali Kemal TERZİ[1]
İş Müfettişi
akemaltr19@gmail.com
Yüzde usulü ile ücret tanımı 4857 sayılı İş Kanunu’nun 51 inci maddesinde belirtilmiştir. Hükümde; “Otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerler ile içki verilen ve hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satan yerlerden yüzde usulünün uygulandığı müesseselerde işveren tarafından servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalarına yüzde eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paralarla kendi isteği ile müşteri tarafından işverene bırakılan yahut da onun kontrolü altında bir araya toplanan paraları işveren işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödemek zorunda,” olduğu belirtilmiştir.
Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücreti, 4857 sayılı İş Kanununun 51 inci maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre ödenir. Yüzde usulü ile toplanan paraların ne şekilde dağılacağı ise bahse konu Kanun hükmüne dayalı olarak çıkarılmış olan Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında yönetmelikle düzenlenmiştir. Bu makalede, otel ve benzeri yerlerde yüzde usulü uygulanan işyerlerinde fazla mesai durumu olması halinde bu çalışmaların nasıl ödeneceği irdelenecektir.
II.YÜZDE USULÜ UYGULANAN İŞYERLERİ VE FAZLA MESAİ
Yüzde usulü ile ücret uygulaması, daha çok otel, lokanta, eğlence yerleri gibi işyerlerinde hesap pusulalarına belirli bir yüzde olarak eklenerek müşterilerden alınan paraların işveren tarafından işyerinde çalışan tüm işçilere belirli oranlarda ödenmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Eğer bir işyerinde yüzde usulü uygulanıyorsa, müşterilerden alınan paraların işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödenmesi gerekmektedir. Yüzde usulünün uygulanmadığı bir işyerinde müşterinin işçiye ödediği bir para bahşiş niteliğinde olup, bu durum yüzde usulü uygulaması ile karıştırılmamalıdır.
Yüzdelerin dağıtımı, işçilerin fiilen yaptıkları işler ile işyerindeki tüm servislerden elde edilen yüzdelerin toplamı dikkate alınmaktadır. Yüzde uygulaması ile çalışan her bir işçi, toplanan yüzdelerden, fiilen çalıştığı gün sayısına ve elde ettiği puana göre yararlanacaktır. Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmelik ekindeki cetvelde işçilerin yaptıkları işler gruplara ayrılmış ve bu gruplar 10 ile 30 arasında değişen aralıklarda puanlandırılmıştır. İşçinin yaptığı iş, birden çok gruba giriyorsa, sadece puanı yüksek olan iş esas alınmaktadır.[2] İşverenler yüzde uygulaması hususunda bu duruma dikkat etmesi gerekmektedir.
İşyerinde yüzde usulü uygulaması yapılıyorsa, işverenler, yüzdelerden toplanan paraların dağıtılacağı işleri, unvanları, puanları ve oranlarını gösteren çizelgeyi işyerinde işçilerin kolayca görebilecekleri bir yerde ilan etmelidir.
İşveren veya işveren vekili müşterilerden alınan paraların, kendisi tarafından alındığında eksiksiz olarak işçilere dağıtıldığını belgelemekle yükümlüdür. Bu belgenin şekil ve uygulama usulleri, iş sözleşmelerinde veya toplu iş sözleşmelerinde gösterilir. Bu belgeler ve belgelerin esas alındığı kayıtlar, beş yıl süreyle saklanmak zorundadır.
Buna göre işçilerin yüzdelerden alacağı paranın hesaplanmasında, işyerinde o dönemin içinde toplanan yüzdelerin toplam puan adedine bölünmesi suretiyle bir puana düşen miktarın bulunması ve bunun o işçiye ait puan sayısıyla çarpılması gerekmektedir.[3]
Öte yandan İş Kanununda Fazla çalışma konusu, 4857 sayılı İş Kanununun 41 inci maddesinde, “Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır…” şeklinde tanımlanmıştır. Aynı Kanunun 63. maddesi ise, “Çalışma süresi” başlığı altında, “Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır… Çalışma sürelerinin yukarıdaki esaslar çerçevesinde uygulama şekilleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.” hükmü çerçevesinde çalışma süresini düzenlemiştir.[4] Bunun yanında, aynı Kanunun 63 üncü maddesine dayalı olarak çıkarılan İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4 üncü maddesinde; günlük çalışma süresinin her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamayacağı ve bir işçinin bu sınırları aşan sürelerle çalıştırılması halinde 4857 sayılı İş Kanununun 41, 42 ve 43 üncü maddesi hükümlerinin uygulanacağı belirtilerek, günlük onbir saati aşan çalışmaların da fazla çalışma olarak kabul edileceği hüküm altına alınmıştır.
Yüzde usulü uygulanan işyerlerinde fazla çalışma yapan işçilerin fazla çalışma saatlerine ait puanları Yönetmeliğin 4. Maddesinin 1. fıkrasına göre, normal çalışma puanlarına eklenir yüzde usulü ile fazla çalışma yapılması durumunda dikkat edilmesi gereken nokta, yüzdelerden ödenen fazla saatlerde çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki farkın işverence ödenmesi hususudur. Çünkü yüzde usulü ödenen ücret içinde genel olarak fazla çalışmaların zamsız tutarı ödenmektedir.[5]
Konuyla ilgili olarak Yargıtay 9. Hukuk dairesinin vermiş olduğu bir kararda, “Somut olayda davacının otobüs bilet komisyonculuğu yapan işyerinde bilet bedelleri üzerinden yüzde usulü ücret aldığı anlaşılmakla fazla çalışma ile hafta tatili ücretlerinin zamsız kısmının ücret içinde ödendiği kabul edilmelidir. Hesaplamalar sadece zam kısmına göre yapılmalı ve taktiri indirim yapılmak suretiyle bir karar verilmelidir,[6] hükmü de yüzde usulü uygulanan işyerlerinde bu tür eksiklik ve hataların olduğu vurgulanmaktadır.
Bu husus dikkate alındığında işyerlerinde yüzde usulü ücret ödemesinin öngörüldüğü çalışma biçiminde fazla çalışmalar, saat ücretinin % 150 zamlı miktarına göre değil, sadece % 50 zam nispetine göre hesaplanması gerekmektedir.[7]
III.SONUÇ
Yüzde usulü ücret uygulamasının işyerleri için zorunlu bir uygulama olmadığı bilinmelidir. Eğer ki, otel ve benzeri işyerlerinde yüzde usulü şeklinde bir uygulama mevcut ise, yüzde usulü ücret ödemesi şeklinde yapılan fazla çalışmaların karşılığı, saat ücretinin % 150 zamlı miktarına göre değil, sadece % 50 zam nispetine göre hesaplanarak işçiye ödenmesi gerekmektedir.
KAYNAKÇA
[1] CSGB iş Müfettişi
[2] Baloğlu, Cem, (2016), “YÜZDE USULÜ İLE ÜCRET KARŞILIĞINDA ÇALIŞMA”, Mali Çözüm Dergisi, Eylül-Ekim 2013, s, 185, http://archive.ismmmo.org.tr/docs/malicozum/119malicozum/15_cembaloglu_.pdf, Erişim tarihi, 05.09.2016
[3] Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas: 1985/10410, Karar: 1986/71, Tarih: 14.01.1986
[4] Terzi, Ali Kemal, (2011), “Deniz ve Basın İş Hukukunda Fazla Çalışma”, Yaklaşım Dergisi, Ankara.
[5] http://ismahkemesi.com/2015/03/yuzde-usulu-ucret-odenen-islerde-fazla-mesai-nasil-hesaplanir/, Erişim tarihi, 05.09.2016
[6] Yargıtay 9.HD. 13.05.2014 tarih, 2012/17114 E, 2014/15510 K
[7] Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas : 2008/12946, Karar : 2009/8940, Tarih : 31.03.2009