Adil YÜCEFER Üstadın Denetimde Tek Çatı ve Teftiş Heyetindeki Yeri

Muharrem ÖZDEMİR
Yeminli Mali Müşavir
[email protected]

1- Heyet’i Teftişiye-i Maliye’nin Tarihçesi

Abdülhamit’in, 31 Ağustos 1876 tarihinde 113. İslam halifesi olarak tahta çıkarak Padişahlığını ilan etmesi üzerine 23 Aralık 1876 tarihinde Kanun-ı Esasi kabul edilmiş ve anayasamız olarak tarihteki yerini alarak siyasi hayatta ilk defa anayasa ile kurulan parlamentolu bir dönem başlamıştır.[1]

Bu reformların başlangıcını oluşturan Kanun-ı Esasi toplam 119 maddeden ibaret olup[2], 40 ıncı maddesinde, “her memuriyetin vezayifi nizamı mahsus ile tayin olunacağından her memur kendü vazifesi dairesinde mesuldür” hükmü ile Maliye Nezareti Heyetinin Teşkilatıyla Vezaifini Şamil Nizamnamesi ile Maliye Nazırlığı kurulmuştur.

Bu çalışmalardan bir diğeri ise, Islahat-ı Maliye Komisyonu’nun tavsiye raporu üzerine, Maliye Nazırı Esseyyid Ahmet Zühtü Paşa’nın[3] 21 Haziran 1879’da Heyeti Teftişiyei Maliye’nin kurulması gereği için hazırlanan Nizamname Lâyihası Sadrazama iletilerek[4] Heyeti Teftişiye-i Maliye’nin kurulmasına karar alınmıştır.

9 Eylül 1879 yılında, Teftiş Heyeti’nin çalışmalarına yön veren ilk yasal düzenleme ise, Teftiş-i Muamelat-ı Maliye Nizamnamesi“[5] olup on yedi maddeden oluşmaktadır. Bunun yanında,  Maliye Nezaretinin Teşkilâtı ile Vezaîfini Şâmil Nizamname’nin 10, 11 ve 12 nci maddelerinde, Heyeti Teftişiyei Maliye’ye ait hükümler yer almakta olup[6] nizamnamenin 10 uncu maddesine göre, Heyeti Teftişiyei Maliye Nizamnameî Mahsusu mucibince 10 Sermüfettiş 12 Sınıfı Evvel 15 Sınıfı Sâni, 18 Sınıfı Sâlis Müfettişleriyle 24 Muavinden ve Teftiş Kalemi dahi bir Müdür ve 1 Muavin ve 7 Mümeyyiz ve 14 Mukayyit ve Refikten mürekkeptir.

1879 yılının Eylül ayından itibaren çalışmaya başlayan Heyet’i Teftişiye, fiilî kadrosunu uzun süre koruyamamış, 1880 yılında çıkarılan bir buyrultu ile kadrosu, tamamı İstanbul’da bulunmak ve gerektiğinde vilâyetlere gönderilmek üzere 20 kişiye indirilerek önemli ölçüde daraltılmıştır.[7]

Muhasebei Umumiye Memurin Kalemine ait ahkâm defterinde ve yer alan kayıt, ferman ve buyruk mucibince, ‘1880-1884’ yılları arasında Maliye Teftiş Kurulunun, kuruluştaki yerini önemli ölçüde ve hattâ tamamen kaybederek, 1881 yılında merkezde bir “Şurayı Maliye’ye [8]’ bağlanmıştır. Bu başarısızlığı ve yetersizliğin devam etmesi üzerine, 1884 yılında Şura-yı Maliyye Lağv edilerek yerine ‘Encümen-i İdare-i Maliyye[9]’ ve ‘Heyet-i Teftişyye’ adıyla iki yeni kurum getirilmiştir.

Aradan çok geçmeden 15 Haziran 1885 tarihinde çıkarılan “Umuru Maliye Heyeti Teftişiyesi Nizamname-i Muaddelesi” ve Umur-i maliye heyet-i teftişiyyesinin suret-i ile teşkil ve vazaifine dair nizamname[10] ile 1879 tarihli “Teftişi Muâmelâtı Maliye Nizamnamesi” kaldırılarak [11] ve Maliye Teftiş Heyeti, Divan-ı Muhasebat yani Sayıştay’a bağlanmış[12]  ve Maliye Teftiş Heyeti 3 yıl Sayıştay bünyesinde kalmıştır.[13]

Maliye Teftiş Kurulunun Divanı Muhasebat tarafından sevk ve idaresi kısa sürmüş; “Umuru Maliye Heyeti Teftişiyesi Nizamname-i Muaddelesi” ile saptanan “mıntıkalar” da uzun zaman devam etmemiştir. 1886 Temmuzunda Teftiş Daireleri on altıdan sekize indirilmiş[14] ve buna paralel 1886 yılında müfettiş ve müfettiş yardımcısı sayısı da 8’e indirilmiştir[15]. 1887 yılından itibaren, Maliye Müfettişlerinin seçim ve tayinleri ve Müfettişlerle yapılacak yazışma “Meclis-i Maliye[16]” tarafından yürütülmeye başlanmıştır.

Heyet-i Teftişiye-i Maliye’nin dönem dönem farklı gerekçelerle Maliye Bakanlığı bünyesinden çıkartılarak farklı birimler altında denetim faaliyetine devam ettiği görülmektedir. Ancak ilk defa 1888-1908 tarihleri arasında Teftiş heyet-i bu hüviyetini koruyamamış[17] ve atıl durumda bırakılmıştır.

Mehmed Ziya Paşa’nın, Kamil Paşa Kabinesi’nde 7 Ağustos 1908 – Şubat 1909 tarihleri arasında Maliye Nazırlığı görevine yeniden getirilmesi ile Fransız Maliye Teftiş Kurulu mevzuatından bire bir yararlanılarak hazırlanan 05.07.1909 tarihli “Umur-u Umumiye-i Maliye Müfettişlerine Dair Nizamname[18]” ile Kurul yeniden kurulmuştur.

Gerek merkez gerekse de taşra teşkilatlarının mali denetimlerini yapacak olan heyetin seçilme, tayin ve kariyerine ait önemli hükümler barındıran Nizamname Fransa’dan getirtilen Mr. Joly ve ekibinin yoğun çalışmalarının bir ürünü olarak ortaya çıkmış ve 1909-1919 yılları arası Fransız ekolünün egemen olduğu Teftiş dönemi de başlamış oldu.

1. Jolly 1909-1913
2. De Monteral 1913-1914
3. Wassel 1915-1919

2- Adil YÜCEFER Üstad ve Mesleki Serüveni

1933 tarih ve 2265 sayılı 1452 numaralı kanuna merbut 2 numaralı cetvelin Maliye teşkilâtına ait kısmının tadili ve bir kısım vazifelerin sureti ifası hakkında Kanun[19] Maliye Teftiş Heyetinde yeni bir dönemin başlangıcını oluşturmaktadır.

Kanunu’nun 25 inci maddesine göre, Maliye vekâleti teftiş heyeti maiyetinde çalışmak ve iki senelik bir staj devresi geçirdikten sonra imtihan ile müfettiş muavini tayin edilmek veya icra teşkilâtına verilmek üzere (Maliye vekâleti teftiş heyeti maiyetine memur ‘birinci sınıf tetkik memurlukları’) ihdas edilmiştir. Bunlardan imtihanda muvaffak olanlar müfettiş muavinliğine tayin olunurlar.

26 ıncı maddesine göre, Millî emlâk müdürü ve muavini ve av vergileri müdürü, tahakkuk ve tahsil müdür muavinleri, tahakkuk, tahsil, emlâk, müfettişleri fen mütehassısı pul müfettiş ve tetkik memurları ve icra âmirleri, tahakkuk ve tahsil başmemurları, darphane ve damga matbaası müdürlüğü maiyeti, Maliye vekili tarafından atanırlar.

27 inci maddesinin (F) fıkrasında, Teftiş heyeti maiyetine memur birinci sınıf tetkik memurluklarına tayin olunacakların, hukuk, mülkiye ve yüksek ticaret ilimleri mekteplerinden birinden mezun olmaları şartı getirilmiştir.

28 inci maddesine göre, Bu kanuna bağlı (A) cetveli 1452 numaralı kanuna merbut (2) numaralı cetvelin Maliye vekâleti kısmına Teftiş heyeti maiyetine memur birinci sınıf tetkik memurları ilâve edilmiştir.

1911 yılında İstanbul’da doğan Adil YÜCEFER, 1930’da İstanbul Erkek Lisesini ve 1933 yılında da Mülkiye Mektebini bitirmiştir. Teftiş heyeti bünyesinde 1933 yılında kurulan tetkik memurluğu sınavını İsmail Rüştü AKSAL ile birlikte Eylül ayında kazanarak ilk görevine başlamıştır.

1932 yılında Maliye Müfettiş muavini olarak görev yapan Ferit MELEN (Daha sonra 35. T.C Hükümeti Başbakanı görevinde bulunmuştur) ile birlikte onun emrinde tetkik memuru olarak ilk stajını yapmak üzere Manisa Soma teftişine gitmiştir. İsmail Rüştü AKSAL ise tetkik memuru olarak Ferit MELEN ile birlikte Boğazlıyan ilçesinde teftiş ve inceleme görevi ile mesleki stajını tamamlamıştır.[20]

2 yıllık staj döneminin ardından İsmail Rüştü AKSAL 1934 yılının sonunda Maliye Müfettiş muavinliği mesleğine adımını atmış ve 1949-1950 yılları arasında Maliye Bakanı olarak da görev yapmıştır. Ancak Promosyon arkadaşı Adil YÜCEFER’in Teftiş heyetindeki tetkik memurluğu görevi AKSAL gibi devam etmez ve stajını tamamlayamadan bu görevinden ayrılır.

Adil YÜCEFER’in Teftiş heyetindeki tetkik memurluğu görevinden sonra ilk durağı Tahakkuk Müfettişliği olur. İstanbul teşkilatının yeni müfettişlere ihtiyaç duymasına binaen 1934 tarih ve 2475 sayılı Kanun[21] ile birlikte yeni kadrolar ihdas edilmek suretiyle tahakkuk müfettişi kadroları yeniden düzenlenmiş ve Adil YÜCEFER aşağıdaki özlük hakları ile ‘tahakkuk müfettişi’ olarak ikinci görevine başlar.

Ancak Adil YÜCEFER üstadın meslek yolculuğuna daha çok vardır. Tahakkuk müfettişi olarak görev yapmakta iken yeni bir teşkilat yasası çıkar. 29.05.1936 tarih ve 2996 Sayılı Maliye Vekâleti Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun’un[22] müteferrik hükümler başlıklı 44 ünü maddesi düzenlemesine göre, tahakkuk müfettişliği unvanı ilga edilerek ‘varidat kontrol memuru’ kadroları oluşturulur. Bu yasal düzenleme nedeni ile üstadın tahakkuk müfettişliği yolculuğu çok uzun sürmez ve yeni hayatı varidat kontrol memuru unvanı ile devam eder.[23] Çok geçmeden üstad başarılı çalışmaları nedeniyle de İstanbul Varidat Kontrol Bürosu Başkanı olarak görev yapar.

1942 yılına geldiğimizde de gözde makam İstanbul Varidat Müdürlüğüne atanır ve bir süre de İstanbul Muamele Vergileri Müdürü olarak görev yapar.[24] Bu makamlar o tarihte, birçok Maliye Müfettişinin talep ettiği ve yarıştığı makamlardır. Örneğin, Maliye Müfettişi kökenli Mehmet İZMEN o tarihlerde İstanbul Defterdarlığı’nda İrat-Servet Vergileri Müdürüydü. Sonra İstanbul Defterdarı, daha sonra da Maliye Bakanlığı yapmıştır.[25] Bunun yanında Mehmet Fuat ERCİYES’de 1923-1932 yıllarında Maliye Müfettişi olarak görev yaptıktan sonra 1932 yılında İstanbul Damga Müdürü olarak atanmıştır.

Dedik ya Adil YÜCEFER üstadın kariyer yolculuğu burada da bitmeyecektir. 1942- 1945 yılları arasında İstanbul’da 3 yıllık Müdürlük deneyiminden sonra 1945 yılında Hesap mütehassıslığı ve hesap uzmanlığı serüveni başlayacaktır. Hesap mütehassısın maaşı ve yevmiyesi bilinen ismi ile Gelirler Genel Müdürünün de dahi fazladır. Bu nedenle birçok kişinin ilgi odağı olmuştur. Adil YÜCEFER üstat da bu kaygılarla hesap mütehassısı olmaya karar verir.

Maliye Teşkilatında 2966 Sayılı Kanunla yapılan değişiklikle III, IV ve V Sayılı Cetvel’de Kazanç ve Muamele Vergileri Hesap Mütehassıslığı ile ilgili ücret ve kadro durumu belirlenmiştir[26]. Tablodan da görüleceği üzere Hesap Mütehassıslığı maaş usulü yerine ücretli kadrosunda istihdam edilmektedir. Ücretli yani sözleşmeli çalışan hesap mütehassıslarının bu nedenle almış oldukları ücret Gelirler Genel Müdür’ünden ve emri altında çalıştıkları Defterdardan fazladır.

1945 yılında Hesap Uzmanları Kurulu’nun kurulması ile Adil YÜCEFER’in Hesap Uzmanlığı serüveni başlamıştır. Orhan GÜRELİ Hesap Uzmanlarının ilk kuruluşu ve ilk promosyonu hakkında şunları söylemiştir: 4709 sayılı Kanun çıkmadan evvel; çıkması hazırlıkları yapılırken, Ankara’da Maliye Vekâlet’inden uygun görülen birçok kişiler, ilk temeli teşkil etmek üzere tayin edilmeye başlandılar. Evvela Kazanç Vergisi Hesap Mütehassısları, Muamele Vergisi Hesap Mütehassısları ve bir de İstanbul Defterdarlığı’ndan ve Maliye Vekâlet’inden birtakım kişileri yeni kurulan bu kurula göndermeye başladılar. Ve kurul teşkil edileceği zaman ilk nüveyi bunlar oluşturdu. Daha kurul teşekkül etmemişti. Kurulun, kuruluş günlerinde ilk tayin edilenler “imtihansız” olarak girdiler. Kazanç Vergisi Hesap Mütehassısları ve Muamele Vergisi Hesap Mütehassıslarından seçilerek girenler de var. Bunların isimlerine bakarsak; Adil YÜCEFER, Ömer Berk, Rasim Duru, Necati Karsel, Necdet Bayender, Faruk Bilginoğlu, Müşerref Çallılar, Güzide Amak. Bu kişiler toplam 30-40 kişi kadardı.[27]

1946 tarihli Hesap Uzman muavini girişli Selahattin TUNCER, Adil YÜCEFER üstadın hesap uzmanı olmasını ise şu kelimelerle anlatır. Kurulacak yeni Kurulda görev almak ve yevmiye avantajından yararlanmak için 1945 yılı başı ile 4709 sayılı Yasanın çıkışına kadarki beş aylık süre içinde hesap mütehassıslığı kadrosuna Bakanlık merkez kadrosundan toplu ve önemli transferler oldu. Yüksek derecedeki Maliye Bakanlığı bürokratları arasında İstanbul Muamele Vergi Dairesi Müdürü Adil Yücefer de bulunuyordu. Üst kademedeki bu bürokratlar Kurul’a Müşavir veya Baş Hesap Uzmanı olarak atanmışlardır.[28]

Adil YÜCEFER, 4709 sayılı Kanun ile birlikte geçiş hükümlerinden ve yevmiye avantajından faydalanmak için imtihansız olarak 28.03.1945 tarihinde önce Hesap Mütehassıslığına, Hesap Uzmanları Kurulunun kuruluşundan sonra da, Hesap Uzmanlığına atandı. 29.11.1951 tarihinde Baş Hesap Uzmanı ve 23.01.1956 da Müşavir Hesap Uzmanı oldu.[29]

Adil YÜCEFER’in Türk mali denetiminde özel ve istisna yeri vardır. 1933 yılı sonlarında arkadaşı İsmail Rüştü AKSAL ile birlikte Maliye Teftiş Heyetindeki tetkik memurluğu görevine başlamıştır. İsmail Rüştü AKSAL staj devresini olumlu tamamladığından Maliye Müfettişliğine atanır. Ancak devre arkadaşı Adil YÜCEFER ise yoluna Tahakkuk Müfettişi olarak devam eder.

1936 yılına geldiğimizde tetkik memuru, tahakkuk müfettişi, tahsil müfettişi gibi unvanlar Kontrol memuru olarak değiştirildiğinden meslek yaşamı Varidat Kontrol Memuru olarak devam eder. 1945 yılına geldiğimizde ise yeni bir başlangıç yapar ve hesap mütehassısı olarak yeni görevine başlar. 1945 yılında Hesap Uzmanları Kurulu’nun kurulması ile birlikte imtihansız olarak hesap uzmanı olur.

1950 tarih ve 5655 sayılı Kanunla[30], Varidat Kontrol Memuru olan unvanı kaldırılarak Vergi Kontrol Memuru olarak değiştirilmiştir. Müteakip, 1994 tarih ve 543 sayılı KHK[31] ile Vergi Denetmeni, bu gün itibariyle ise 646 sayılı KHK[32] ile Vergi Denetmeni unvanı VERGİ MÜFETTİŞİ olarak değiştirilmiştir. Adil YÜCEFER, Tahakkuk Müfettişi unvanı nedeniyle geçiş hükümlerinden yararlanarak Varidat Kontrol Memuru olmuştur. 2011 yılında hayatta olsaydı tahakkuk müfettişi unvanı nedeniyle, Vergi Kontrol Memuru, Vergi Denetmeni ve Vergi Müfettişi olacaktı.

Üstadımız, 1945 yılında girdiği hesap mütehassısı ve hesap uzmanı mesleğinde ilerlediğinden yine hayatta olsaydı 2011 yılında Vergi Müfettişi olmaya hak kazanacaktı. İlk mesleği olan Teftiş Heyeti tetkik memurluğu görevinde arkadaşı İsmail Rüştü AKSAL ile birlikte devam etseydi Maliye Teftiş Kurulu üyesi olacak ve yine 2011 yılında denetimde tek çatı düzenlemesi ile arkadaşı ile yolları ayrılmayacak 646 sayılı Kararname ile yolları vergi müfettişliği unvanında kesişecekti.

Bu bilgiler ve değerlendirmeler ışığında, makalemizin ana başlığında belirttiğimiz gibi Adil YÜCEFER, denetimde tek çatının neresinde? Yollar nereye çıkarsa çıksın Adil YÜCEFER üstadımızın yolu Vergi Müfettişliğinde kesişmektedir. Gelecekte, yollarımız vahdet ve tevhid ekseninde nasıl birleşecek ise denetimde de bütün yollar tek çatı ve tek vücutta birleşmeye muhtaçtır.

[1] https://anayasa.tbmm.gov.tr/1876.aspx

[2] Kabul Tarihi: 7 Zilhicce 1293 (23 Aralık 1876). http://www.anayasa.gen.tr/1876ke.htm

[3] Divanı Muhasebat reisi ve maliye müsteşarı olarak çalıştı. Saruhan ve Beyrut’ta mutasarrıflık yaptı. Maliye (1878) ve Nafia nazırlığında (1884), Bursa valiliğinde (1884), Maarif nazırlığında (1891) bulundu. https://tr.wikipedia.org

[4] http://www.mmd.org.tr/ustmenu/maliye-teftis-kurulu/tarihce

[5] Hicri 23 RAMAZAN 1296, Rumi 29 AĞUSTOS 1295, Miladi 10 EYLÜL 1879

[6] http://www.mmd.org.tr/ustmenu/maliye-teftis-kurulu/tarihce

[7] www.mmd.org.tr. Teftiş Kurulu Kütüphanesinde mahfuz Muhasebei Umumiye Memurin Kalemine ait ahkâm ve kadro defteri.

[8] www.mmd.org.tr. Teftiş Kurulu Kütüphanesinde mahfuz Muhasebei Umumiye Memurin Kalemine ait ahkâm ve kadro defteri.

[9] Maliye Nezareti’nde encümen-i idare-i maliyenin tertip ve heyet-i teftişiyyenin iadeten tesisi hakkında irade. 22 Şewal1301/ 14.0B.1884.

[10] 8 Receb 1302/ 23.04.1885. AKMAN. A.g.e

[11] http://www.mmd.org.tr/ustmenu/maliye-teftis-kurulu/tarihce

[12] Sayıştay’ın Tarihsel Gelişimi. H.Hüseyin GÜRHAN. Sayıştay Uzman Denetçi. http://dergi.sayistay.gov.tr/icerik/der25m6.pdf

[13] Prof. Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ. Arşiv Belgeleri Işığında Sayıştay Tarihi. www.sayistay.gov.tr/yayin/yayin3

[14] BÖLÜKBAŞI. A.g.e.

[15] Devair-i teftişiyye-i maliye adedinin tenziliyle müfettiş ve muavinlerinin tensik-i selahiyeti ve daire-i maliyede bir meclis teşkili hakkında irade. 8 Şa’ban 1303/ 12.05.1886

[16] Erkal TURAL. II. Meşrutiyet Döneminde Devletin Restorasyon Bağlamında 1909 Teşkilat ve Tensikat Kanunu. acikerisim.deu.edu.tr. Meclis-i Maliye gibi kalabalık birimlerin sayıca azalmasına neden olurken Maliye Müfettişliği gibi Abdülhamid Dönemi’nde bir türlü hakkettiği konuma kavuşamamış birimlerin de giderek silikleşmesine yol açmıştı. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmani, 1324, 62. sene, der-saadet, 1322, ss. 406-429; Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmani, 1325, 63. sene, der-saadet, 1322, ss. 400-423; Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmani, 1326, 64. sene, der-saadet, 1323, ss. 400-409.

[17] Tevfik ALTINOK. E. Maliye Müfettişi. Hazine ve Dış Ticaret Eski Müsteşarı. Maliye Teftiş Kurulu ve Kamu Mali Denetim. http://www.mmd.org.tr/wp-content/uploads/eserler/Tevfik%20ALTINOK.doc

[18] Muhammet Ali USLU. http://muhammetaliuslu-com.tr.gg/TERTIP-2-Cilt-1.htm, R.06 TEMMUZ 1325.   M. 19 TEMMUZ 1909

[19] 13.06.1933 tarih ve 2426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[20] Eski Başbakan, Bakan (Maliye-Milli Savunma), Milletvekili ve Senatörlerden (Van), Sayın Ferit MELEN ile 26.02.1988 tarihinde Ankara’daki evinde yapılan söyleşi. http://www.mmd.org.tr/sidebar/anilar/ferit-melenden

[21] 1452 numaralı teadül kanununa bağlı (2) numaralı cetvelin Maliye vekâletine ait kısmında bazı tadilat icrasına dair kanun 31.05.1934 tarih ve 2715 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.

[22] 5.6.1936 tarih ve 3322 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.

[23] http://yucefer.blogspot.com.tr/2007/07/adil-ycefer.html

[24] http://www.huzv.org/icerik_detay-241-483-Tetkika-Yetkililer.html

[25] http://www.hud.org.tr/icerik/-kurucumuz-ve-buyuk-ustadimiz-ali-alaybek

[26] 14.08.1942 tarih ve 5184 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[27] www.hud.org.tr, Fahri Hesap Uzmanı Orhan GÜRELİ ile Ali ALAYBEK Üstadımız ve Hesap Uzmanları Kurulu ‘nun İlk Kuruluş

[28] Selahattin Tuncer Hesap Mütehassıslığından Hesap Uzmanlığına. http://www.hud.org.tr/icerik/selahattin-tuncer-hesap-mutehassisligindan-hesap-uzmanligina

[29] Necmi KARAKULLUKÇU. Eski Hesap Uzmanı. Adil YÜCEFER üstadın anısına. http://www.hud.org.tr/icerik/kd-adil-yucefer

[30] 03.04.1950 tarih ve 7473 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[31] 24.06.1994 tarih ve 21970 mükerrer sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[32] 10.07.2011 tarih ve 27990 Sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.