09 Ocak 2016 Tarihli Resmi Gazete
Sayı: 29588
Sivil Havacılık Genel Müdürlüğünden:
BİRİNCİ BÖLÜM
Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanımlar ve Kısaltmalar
Amaç
MADDE 1 – (1) Bu Yönetmeliğin amacı, amatör havacılık faaliyetlerine, bu faaliyetlerde kullanılacak hava araçlarına, faaliyetleri yürüten gerçek ve tüzel kişilere ilişkin usul ve esasları belirlemektir.
Kapsam
MADDE 2 – (1) Bu Yönetmelik, amatör havacılık faaliyetlerinde bulunan gerçek ve tüzel kişiler ile bu faaliyetlerde kullanılacak hava araçlarını kapsar.
(2) Motorsuz yelken kanat, ayakla inilen motorlu yelken kanat, motorlu/motorsuz paraşüt, motorlu/motorsuz yamaç paraşütü gibi harici güç ile havalanabilen hava araçları bu Yönetmelik kapsamı dışındadır.
Dayanak
MADDE 3 – (1) Bu Yönetmelik, 14/10/1983 tarihli ve 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu ve 10/11/2005 tarihli ve 5431 sayılı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanuna dayanılarak hazırlanmıştır.
Tanımlar ve kısaltmalar
MADDE 4 – (1) Bu Yönetmelikte yer alan;
a) Ağır bakım: Hava aracının kategorisine göre üretici tarafından tanımlanmış ve gövde, motor, pervanelere yapılan üs bakım ile komponentleri yenileştirme işlemlerini kapsayan bakımı,
b) AIP: Ülkelerin havacılıkla ilgili detaylı ülke bilgilerini içeren ve düzenli aralıklarla yayımlanan havacılık bilgi yayınını,
c) Amatör havacılık: Amatör havacılardan oluşan gerçek veya tüzel kişilerin, ticari ve mali kazanç ile üçüncü kişilere ticari sayılabilecek hizmet verme maksadı olmaksızın, tescil sertifikasında kullanım amacı amatör havacılık olarak ifade edilen, tarihî ve silahlı kuvvetlerin hizmetinde bulunmuş hava araçları dahil olmak üzere, azami kalkış ağırlığı 2.000 kg ve altında olan, kompleks olmayan ve sadece kişisel ve amatör amaçlı kullanılan hava araçları veya amatör yapım hava araçları ile yürüttüğü havacılık faaliyetlerini,
ç) Amatör uçuş alanı: İçinde ilgili sivil ve askeri kurumların ortak mutabakatı sonucunda iniş/kalkış ve uçuşların yapıldığı yatay ve dikey limitleri belirlenmiş ve ilgili havacılık yayınlarında yayınlanan sahayı,
d) Amatör yapım hava araçları: Özel olarak tasarlanan, plandan veya kit olarak yapımına başlanılan; yapım sürecinde teknik olarak dokümante edilen, yapısal testleri ve uçuş öncesindeki kontrolleri, ulusal veya uluslararası yetkili kurum ve kuruluşlarca onaylanan, %51’inden daha fazlası amatör imalatçı tarafından gerçekleştirilen, sınırlı sayıda üretilen ve ticari olmayan hava araçları grubunu,
e) Bakım: Uçuş öncesi kontroller dışında kalan, hava aracı veya hava aracı parçasının muayenesini, revizyonunu, parça değiştirmesini, restorasyon ve onarımını, arıza veya hasarının giderilmesini,
f) EASA: Avrupa Havacılık Emniyeti Ajansını,
g) ENR: AIP’deki yol bilgilerini,
ğ) FPL: Uçuş planını,
h) Genel Müdürlük: Sivil Havacılık Genel Müdürlüğünü,
ı) Genel Müdür: Sivil Havacılık Genel Müdürünü,
i) Havaalanı: Hava araçlarının tamamen veya kısmen, inişi, kalkışı ve yer hareketi için kullanılması öngörülen, içerisindeki bina, teçhizat ve tesisat da dâhil olmak üzere karada veya suda belirlenmiş alanı,
j) Havacılık tıp merkezi: Uçuş ve diğer havacılık personeli sağlık muayenelerinin yapılması için Genel Müdürlük tarafından yetkilendirilmiş, kamu/özel kurum ve kuruluşları ile gerçek veya tüzel kişilere ait sağlık işletmelerinin bünyesinde kurulmuş birimleri,
k) Hava parkı: Havaalanı niteliğinde olmayıp, amatör havacılık faaliyetlerinde kullanılmak maksadıyla öngörülen faaliyette bulunacak hava araçlarının performanslarına uygun olarak emniyetle iniş kalkışına müsait olduğu belirlenen ve ilan edilen sahaları,
l) Heliport: Helikopterlerin iniş, kalkış ve yer hareketlerini tamamen veya kısmen yapabilmelerine elverişli alanı,
m) ICAO: Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatını,
n) IFR: Aletli Uçuş Kurallarını,
o) İniş şeridi: Hava araçlarının iniş kalkış yapabileceği kriterleri belirlenmiş alanları,
ö) MSHGP: Ülkemizde sivil havacılık güvenliğini sağlamaya yönelik alınacak tedbirlerin standartlarını belirleyen, İçişleri ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlıklarınca ortaklaşa yayınlanmış olan Milli Sivil Havacılık Güvenlik Programını,
p) SHY-M: 20/12/2012 tarihli ve 28503 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Sürekli Uçuşa Elverişlilik ve Bakım Sorumluluğu Yönetmeliğini,
r) Tarihî hava aracı: SHY-M Ek-1 kapsamında, ilk tasarımı 1/1/1955 öncesinde yapılmış ve üretimi 1/1/1975 öncesinde durdurulmuş olan kompleks olmayan hava aracını ya da kayda değer tarihî bir konu ile bilinen veya havacılığın gelişiminde önemli bir adım sayılan veya silahlı kuvvetlerde önemli bir role sahip olmuş hava aracını,
s) VFR: Görerek uçuş kurallarını,
ş) Yetkili tabip: Amatör havacılık faaliyetlerinde bulunmak isteyen pilot adaylarının veya lisans sahiplerinin sağlık muayenelerini yapmak ve sağlık sertifikalarını düzenlemek amacıyla Genel Müdürlük tarafından yetkilendirilmiş, havacılık tıbbı alanında geçerli eğitim almış tıp doktorlarını,
t) Yetkili uçuş tabibi: Havacılık tıbbı alanında geçerli eğitimi almış, Genel Müdürlük tarafından yetkili bir havacılık tıp merkezinde uçuş tabibi olarak görev yapan, uçuş ve diğer havacılık personeli sağlık muayenelerinin ve değerlendirmelerinin yapılmasından ve sağlık sertifikalarının düzenlenmesinden sorumlu olan, Genel Müdürlükçe yetkilendirilmiş tıp doktorlarını,
ifade eder.
(2) Bu Yönetmelikte yer almayan tanımlar için, 2920 sayılı Kanun ile Uluslararası Sivil Havacılık Kuruluşları tarafından yayımlanan dokümanlarda belirtilen tanım ve kısaltmalar esas alınır.
İKİNCİ BÖLÜM
Uygulama Usul ve Esasları
Amatör havacılık faaliyeti
MADDE 5 – (1) Amatör havacılık faaliyeti, gerçek veya tüzel kişinin hiçbir mali ve ticari kazanç olmaksızın ve herhangi bir işletme ruhsatı zorunluluğu aranmaksızın yürüttüğü havacılık faaliyeti türünü kapsar.
(2) Amatör havacılık faaliyetlerinde amatör yapım hava araçları ile azami kalkış ağırlığı 2.000 kg ve altında olan ve kompleks olmayan hava araçları kullanılır.
(3) Amatör havacılık faaliyetleri Genel Müdürlük tarafından yürütülür, sertifikalandırılır ve denetlenir. Genel Müdürlük bu görevini diğer kamu kurum ve kuruluşları ve mahalli idareler ile işbirliği içinde yürütebilir.
(4) Genel Müdürlük ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından amatör havacılık faaliyetlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için gerekli tedbirler alınır.
Hava aracı sahibinin sorumlulukları
MADDE 6 – (1) Amatör hava aracı sahibi, hava araçlarının emniyetli uçuş şartlarının sağlanmasından sorumludur. Bu bağlamda hava aracı sahibi;
a) Hava aracının; tescil ve uçuşa elverişlilik sertifikasını, üçüncü şahıs mali mesuliyet ve mali mesuliyet sigorta gerekliliklerini yerine getirmek, uçuş bakım kayıt formlarını kapsayan hava aracı dosyalarını tutmak ve güncelliğini sağlamaktan,
b) Hava aracı uçuşlarının kayıtlarının tutulmasını sağlamaktan,
c) Hava aracı bakımlarını yapılmasını sağlamak suretiyle hava aracının uçuşa elverişliliğini veya özel uçuş izni sertifikasının geçerliliğini takip etmekten,
sorumludur.
Hava aracının ithal, ihraç, uçuşa elverişlilik ve bakım gereklilikleri
MADDE 7 – (1) Türkiye’ye herhangi bir ülkeden bir hava aracı ithal eden hava aracı sahibi tarafından;
a) İthal edilen ülke Sivil Havacılık Otoritesi tarafından düzenlenen “İhraç Uçuşa Elverişlilik Sertifikası” veya ilgili ülkenin kurallarında tanımlanmış eşdeğer bir doküman veya yeni hava aracı ise hava aracının üreticisi tarafından yayımlanan uygunluk belgesi sağlanır.
b) Hava aracının üretildiği ülke otoritesi tarafından düzenlenen tip sertifikası veya eşdeğeri bir doküman sağlanır.
(2) Yurt dışına hava aracı ihraç edilmesi durumunda;
a) Yapılacak uçuşa elverişlilik denetlemesi vasıtasıyla hava aracının üretim/tasarım gereklilikleri kapsamında öngörülen şartları taşıdığının ve ihraç edilecek ülke otoritesi tarafından talep edilen gereklilikleri sağladığının tespiti sonrasında, Genel Müdürlük tarafından bir ihraç uçuşa elverişlilik sertifikası yayımlanır. Söz konusu ihraç uçuşa elverişlilik sertifikasının alınması için hava aracı sahibi tarafından Genel Müdürlüğe başvuru yapılması gerekir.
b) İhraç edilecek ülke otoritesi tarafından talep edilen gerekliliklere herhangi bir uyumsuzluk olması durumunda bahse konu otorite ile mutabık kalınarak uyumsuzluklar ihraç uçuşa elverişlilik sertifikası üzerinde belirtilir.
(3) İlgili tip tasarımına uygun olan ve bakımları yapılmış hava araçları için Genel Müdürlük tarafından Ulusal Uçuşa Elverişlilik Sertifikası düzenlenir.
(4) Hava araçlarının bakım işlemleri yetkili kişi ya da kuruluşlarca yapılır. Bakımın yapılmasında aşağıdaki esaslar dikkate alınır:
a) Ağır bakımlar hariç tüm bakımlar uygun kategoride yetkili teknisyen ya da kişi tarafından yapılabilir.
b) Ağır bakımlar mutlaka yetkili bir kuruluş tarafından yapılır.
(5) Hava araçlarının bakımlarını yapacak kişilerin hava aracı kategorisine uygun geçerli bir teknisyen lisansına sahip olmaları gerekir.
(6) Hava aracının bakımlarının bakım el kitabında yer alan şartlara uygun ve zamanında yapılmasından hava aracı sahibi sorumludur.
(7) Hava aracının yurda ilk girişinde kaza, tamir, modifikasyon ve bakım kayıtlarının sunulması gerekir.
(8) Hava aracı üzerinde uygulanan tüm bakımların hava aracı teknik kayıt defterine kaydedilmesi gerekir.
(9) Hava aracı bakımlarında kullanılan alet ve ekipmanların üretici gerekliliklerine uygunluğundan hava aracı sahibi sorumludur.
(10) Hava aracı bakımında kullanılan ve değiştirilen parçalar için, hava aracı üretici firması tarafından yayımlanan veya kabul edilen bir belge bulunması gerekir. Hava aracının üreticisinin faaliyetlerine devam etmemesi ya da parçaların temin edilememesi durumunda hava aracına takılacak parçaların uygunluğu için Genel Müdürlükten izin alınır.
Hava araçlarının tescil işlemleri
MADDE 8 – (1) Tescil işareti, ölçüleri, uygulama yerleri, kimlik plakası ve sicil kayıtları ulusal mevzuatta belirtilen esaslar dâhilinde yerine getirilir.
(2) Amatör havacılık faaliyeti gerçekleştirecek hava aracı sahibi olan veya olmaya niyetlenen gerçek veya tüzel kişinin, hava araçlarının sadece amatör havacılık faaliyetlerinde kullanılacağını yazılı beyan ederek Genel Müdürlük tarafından tanımlanmış olan ve Genel Müdürlük resmi internet sayfasında da yer alan gerekli belgeler ile Genel Müdürlüğe başvuru yapması gerekir.
(3) Amatör havacılık faaliyeti gerçekleştirecek hava aracı, sahibi adına tescil edilir ve sahibi sorumluluğunda kullanılır. Söz konusu hava aracının tescil sertifikasına amatör havacılık faaliyetlerinde kullanılacağı ibaresi eklenir.
(4) Türk Hava Aracı Siciline alınmış olan hava aracının sicil kayıtlarının değiştirilmesi veya kayıtlarının silinmesine ilişkin talepler için Genel Müdürlük tarafından tanımlanmış olan ve Genel Müdürlük resmi internet sayfasında da yer alan gerekli belgeler ile Genel Müdürlüğe başvuru yapılması gerekir.
Türk hava sahasında havacılık faaliyetleri
MADDE 9 – (1) Amatör havacılık faaliyetlerinde Türkiye AIP’sinde yer alan VFR ve IFR kuralları uygulanır.
(2) Amatör havacılık faaliyetleri, uçuş planı doldurma, sunma ve kabul etme usullerine ilişkin hükümlerini içeren Türkiye AIP’si ENR 1.10 çerçevesinde ilgili havacılık ünitelerine FPL sunularak yapılır.
(3) Hava sahası kullanımında yukarıda yer alan hükümler esas alınır. Ancak, tanımlanmış sahalardaki uçuşlar için Genel Müdürlükçe istisnalar getirilebilir.
Hava araçlarının Türk hava sahası dışı uçuş gereklilikleri
MADDE 10 – (1) Amatör havacılık faaliyetleri kapsamında Türk hava sahası dışına uçuş yapacak pilotların, uluslararası geçerliliği olan lisansa sahip olması veya sahip olduğu lisansın hava sahasından geçiş yapılan ülkeler ile iniş/kalkış yapılan ülkeler tarafından kabul ediliyor olması gerekir.
(2) Türk hava sahası dışına yapılacak uçuşlar için Genel Müdürlükten izin alınması zorunludur.
Pilot sağlık gereklilikleri
MADDE 11 – (1) Amatör havacılık pilot lisansına sahip olmak üzere eğitim başvurusunda bulunacak adayın veya lisans sahibinin imtiyazlarını kullanabilmesi için ruhsal ve fiziksel açıdan yeterli tıbbi uygunlukta olması ve lisans imtiyazlarına uygun sınıfta geçerli bir sağlık sertifikasına sahip olması gereklidir.
(2) Amatör havacılık pilot adaylarının veya lisans sahiplerinin sağlık muayeneleri yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibi tarafından yapılır.
(3) Sağlık sertifikası, başvuru sahibinin tıbbi geçmişinin sorgulanması, sağlık muayenesi ve değerlendirmesi yapıldıktan sonra, sağlığının ICAO Ek 1 Sınıf 2 sağlık gerekliliklerine göre amatör pilot olarak uçuşa uygun bulunması halinde, yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibi tarafından düzenlenir.
(4) İlk değerlendirmede, 50 yaşından sonraki tüm müteakip değerlendirmelerde ve başvuru sahibinin geçmişteki sağlık kayıtlarının mevcut olmadığı durumlarda yapılacak tüm değerlendirmelerde muayeneyi gerçekleştiren tabip en azından aşağıda belirtilen unsurları muayeneye dâhil eder:
a) Klinik muayene,
b) Arteriel kan basıncı,
c) Tam idrar tahlili,
ç) Tam kan sayımı,
d) Görme kabiliyeti,
e) İşitme kabiliyeti.
(5) Amatör havacılık pilot lisansına gece uçuşu yetkisinin eklenmesi durumunda, lisans sahibinin renk ayırt etme kabiliyetine sahip olması gerekir. Bu durumda renkli görüş testleri ve gerekli görülen durumlarda ileri renkli görüş testleri yapılır.
(6) Amatör havacılık pilot lisansına aletli uçuş yetkisinin eklenmesi durumunda, lisans sahibinin saf ses odyometri testinin yapılarak işitme kabiliyetinin değerlendirilmesi ve yeterli işitmeye sahip olması gerekir.
(7) Yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibi, başvuru sahibini tıbbi açıdan değerlendirdikten sonra, sağlık açısından uçuşa uygunluk gerekliliklerini tam olarak karşılamadığına kanaat getirdiği takdirde havacılık sağlık kurulu muayenesi yapılmak üzere havacılık tıp merkezine sevk eder.
(8) Amatör havacılık pilot lisansı başvurusunda bulunacak aday veya lisans sahibinin imtiyazlarını emniyetli bir şekilde ifa etmesine engel olabilecek psikoaktif madde, alkol, ilaç kötüye kullanımı veya bağımlılığı tıbbi açıdan uçuşa elverişsizlik kararı gerektirir. Şüpheli vakalarda yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibi ileri incelemelerin ve havacılık sağlık kurulu muayenesinin yapılması için havacılık tıp merkezine sevk eder.
(9) Amatör havacılık pilotları sağlık sertifikaları;
a) Lisans sahibi 40 yaşına ulaşıncaya kadar 60 ay geçerlidir.
b) Lisans sahibi 40 yaşına ulaşmadan önce tanzim edilmiş olan sağlık sertifikalarının geçerlilik süresi, lisans sahibi 42 yaşına ulaştığında sona erer.
c) Lisans sahibi 40 yaşını geçtikten sonra 24 ay geçerlidir.
(10) Sağlık muayenesine başvuranlar vermiş oldukları sağlık bilgilerinin doğru ve eksiksiz olmasından sorumludur. Başvuru sahibinin doğru olmayan, yanıltıcı beyanda bulunduğu ve/veya bildiği bir hastalığını gizlediği tespit edildiği takdirde sağlık sertifikası düzenlenmez veya mevcut sağlık sertifikasının ve lisansının sağladığı imtiyazlar durdurulur, gerekli görülen idari ve/veya adli yaptırımlar uygulanır.
(11) Sağlık sertifikası sahipleri;
a) Lisanlarının ve ilgili yetkilerinin imtiyazlarını emniyetli bir şekilde kullanmalarını engelleyebilecek sağlık yönünden herhangi bir bozulmayı fark ettikleri herhangi bir zamanda sahip oldukları yetkileri kullanamazlar.
b) Herhangi bir sağlık problemi sebebiyle 12 saatten fazla hastane veya klinik yatış, invazif işlem, düzenli ilaç kullanımı, düzenli gözlük veya kontak lens kullanımı söz konusu olduğunda yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibine başvurarak tavsiye almak zorundadır.
c) Uçuş yapmalarını engelleyici önemli bir yaralanma veya sakatlanma, 21 gün veya daha fazla süren herhangi bir hastalık, ameliyat veya hamilelik hallerinde durumu gecikmeksizin yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibine yazılı olarak bildirmek zorundadır. Bu hallerde sağlık sertifikası askıya alınmış olarak kabul edilir.
(12) Yaralanma, sakatlanma, 21 gün veya daha fazla süren herhangi bir hastalık, ameliyat veya hamilelik durumlarından sonra güvenli uçuşun temini için kontrol muayenelerinin yapılması esastır. Kontrol muayeneleri, yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibi tarafından yapılır. Uçuşa mani bir durum olmadığı yetkili tabip veya yetkili uçuş tabibi tarafından düzenlenen sağlık raporu ile belgelendiği takdirde, sağlık sertifikasının askıya alınma işlemi ortadan kalkmış olur.
(13) Sağlık muayene ve değerlendirmeleri neticesinde başvuru sahibinin sağlık açısından uçuşa uygunluk gerekliliklerini tam olarak karşılamadığı, ancak sağlık sertifikası üzerine şerh düşülen bir ya da daha fazla sayıda kısıtlama ile uçuş görevini emniyetli bir şekilde yerine getirebileceği kararı verilirse, sağlık sertifikası ilgili kısıtlamaları içerecek şekilde tanzim edilir.
(14) Yapılan muayene ve değerlendirme neticesinde sertifika sahiplerinin uçuşlarını emniyetle yerine getirmelerine engel bir sağlık durumu tespit edildiği takdirde sağlık sertifika iptal işlemleri ancak havacılık tıp merkezi havacılık sağlık kurulu raporu ile kesinleşir.
(15) Tartışmalı konular veya itirazların varlığı halinde Genel Müdürlük tarafından işlemler yürütülür.
Pilot lisansı gereklilikleri
MADDE 12 – (1) Amatör havacılık faaliyetlerinde bulunmak isteyen pilotlar, uçuş yapacakları hava aracı kategorisinde Genel Müdürlük tarafından düzenlenmiş pilot lisansına ve geçerli yetkilere sahip olmak zorundadır.
(2) ICAO üyesi diğer ülkeler tarafından düzenlenen lisanslar, Genel Müdürlük tarafından belirlenen ve karşılığı lisans için gerekli teorik bilgi ve uçuş eğitimleri, sağlık ve diğer tüm şartların karşılanması koşulu ile Milli lisansa dönüştürülebilir.
Hava parkı, iniş ve kalkış ve uçuş eğitim alanları
MADDE 13 – (1) Amatör havacılık faaliyetlerinde kullanılan hava aracının iniş ve kalkışları için havaalanı, heliport, hava parkı, uçuş emniyetine uygun iniş/kalkış alanları ile iniş şeritlerinin kullanılması esastır.
(2) Amatör havacılık faaliyetlerinin emniyetli ve güvenli olarak gerçekleştirilebilmesi için Genel Müdürlük ve diğer ilgili kurum/kuruluşlar tarafından gerekli tedbirler alınır ve/veya aldırılır.
Havacılık güvenliği
MADDE 14 – (1) Amatör havacılıkta kullanılan hava araçlarının güvenliğinden pilot sorumludur. Hava aracı sahibi/pilot hava aracının kaçırılması, ele geçirilmesi, çalınması veya patlayıcı yüklenerek terörist saldırılarda kullanılmasını önleyecek her türlü tedbiri alır. Bu alanlarda alınacak güvenlik tedbirleri, bölgenin güvenliğinden sorumlu kolluk kuvvetleri ile koordine edilir. Bu tür faaliyetler Milli Sivil Havacılık Güvenlik Programında belirtilen kurallar çerçevesinde yürütülür.
(2) Hava alanı dışındaki yerlerden kalkarak hava alanına inen hava araçları, hava alanı güvenlik otoritesi olan mülki idare amirliği tarafından diğer sivil havacılık faaliyetleri ile karıştırılmadan güvenlik kontrolüne tabi tutulur.
Düzenleme yetkisi
MADDE 15 – (1) Genel Müdürlük, bu Yönetmelikte belirtilen hükümler çerçevesinde alt düzenlemeler yapabilir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Çeşitli ve Son Hükümler
Geçiş süreci
MADDE 16 – (1) Bu Yönetmeliğin yayımı tarihinden önce yetkilendirilen hava araçları sahipleri bu Yönetmelik kapsamında faaliyetlerine devam ederler.
Yürürlükten kaldırılan yönetmelik
MADDE 17 – (1) 8/3/1987 tarihli ve 19394 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Çok Hafif Hava Araçları İşletme Yönetmeliği (SHY-6C) yürürlükten kaldırılmıştır.
Yürürlük
MADDE 18 – (1) Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer.
Yürütme
MADDE 19 – (1) Bu Yönetmelik hükümlerini Sivil Havacılık Genel Müdürü yürütür.