Gemi Adamları’nın Fazla Çalışması ve Fazla Çalışma Ücreti
Gürkan TEKER
İş Müfettişi Yard.
gurkanteker@hotmail.com
Deniz, göl ve akarsularda Türk Bayrağı taşıyan ve yüz ve daha yukarı grostonilatoluk[1] gemilerde bir hizmet sözleşmesine bağlı olarak çalışan gemiadamlarının yaptıkları fazla çalışma ve yapılan bu fazla çalışmalara ilişkin ödenecek ücretle ilgili yasal düzenlemeler 854 sayılı Deniz İş Kanunu’nda belirlenmiştir. Kanunun 2.maddesine göre “Bir hizmet akdine dayanarak gemide çalışan kaptan, zabit ve tayfalarla diğer kimseler” gemiadamı olarak tanımlanmış, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun 934.maddesinde de benzer bir tanım yapılarak Gemi adamının “kaptan, gemi zabitleri, tayfalar ve gemide çalıştırılan diğer kişiler” olduğu hüküm altına alınmıştır.
Deniz İş Kanunu’nun kapsamına yüz ve üzeri grostonilatoluk gemilerde çalışan gemiadamları girmekle birlikte kanunun ilk maddesinde belirtildiği üzere;
a) Bir işverene ait gemilerin grostonilato toplamı 100 ve üzeri olması,
b) İşverene bağlı çalışan gemiadamı sayısının 5 veya daha fazla olması halinde grostonilato değeri dikkate alınmaksızın,
c) Bakanlar Kurulu’nun teşmil yetkisini kullanarak ekonomik ve sosyal gerekçelerle yukarıda belirtilen şartlara hiçbirine bağlı olmaksızın, gemiadamlarını ve işverenlerini kanun kapsamına alması halinde söz konusu gemilerde çalışan gemiadamları da Deniz İş Kanunu’na tabi olacaklardır.
Özellikle uzak yol seferi yapan gemilerde hem iş süresi içinde hem de bu sürelerin dışında gemide kalma mecburiyeti olması, buna ilaveten çalışılan işyerinin aynı zamanda ikamet ve iaşe yeri olmasından hareketle gemiadamının fiili çalışma süresiyle bunun dışında kalan gemide geçirilen sürenin birbirinden ayrı olarak değerlendirilmesi gerekir.
Deniz İş Kanunu’nda fiili çalışmanın haricinde iş süresinden sayılan hallerin ne olduğu belirtilmemekle birlikte 11.02.2014 tarihli bir kararında[2] Yargıtay konuyla ilgili olarak; “….İş süresi gemiadamının işbaşında çalıştığı ve vardiya tuttuğu süredir. Gemiadamının gemide bulunduğu sürelerin tamamı çalışma süresi olarak kabul edilemez. Gemiadamının fiilen çalıştığı veya fiilen çalışmamakla birlikte gücünü işverenin emrinde bulundurduğu, iş verilmesi veya çıkması için beklediği süreler çalışma süresinden sayılmalıdır.” diyerek gemiadamının fiili bir çalışma durumunda olmaması halinde de 4857 sayılı İş Kanunu’nun 66/d bendindeki[3] hükme paralellik arz edecek bir görüş belirtmiştir. Gemiadamının işgücünü işverenin buyruğuna tahsis ettiği durumlarda -fiilen çalışmış olsun veya olmasın- geçirilen süreler iş süresinden sayılacak olup, örneğin geminin demirli veya bağlı olması yahut da havuzlanması sebebiyle işin durması halinde gemi adamı iş görmeye hazır olduğundan bu haller iş süresinden sayılacaktır.[4]
Kanuna göre gemiadamının iş süresi günlük 8, haftalık 48 olarak belirlenmiş olup, bu süre haftanın iş günlerine eşit olarak bölünmek suretiyle uygulanır.(D.İ.K 26/1) İş süresi gemiadamının işbaşında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süredir.(D.İ.K 27/1)
Görüleceği üzere; 4857 sayılı İş Kanunu’nda haftalık çalışma saati genel olarak 45 saat belirlenmişken Deniz İş Kanunu’nda çalışma süreleri hem günlük hem de haftalık olarak sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda günlük iş süresinin üzerinde yapılan çalışmalar, haftalık çalışma süresi aşılmaması durumunda dahi kanundaki tanımıyla “fazla saatlerde çalışma” sayılacaktır.(D.İ.K 28/1) Aynı şekilde günlük iş süresinin aşılmamakla birlikte işin niteliğinden kaynaklanan bir nedenle ya da acil bir durumda hafta tatilinde çalışılması halinde ise haftanın 7 günü çalışılması neticesinde haftalık yasal çalışma süresi olan 48 saat aşılmış olacağından, fazla çalışma ücreti gündeme gelecektir. Ancak liman hattı ve şehir hattı gemilerinde haftada 6 günden fazla çalışma yaptırılması kanunen yasaklanmış olduğundan hafta tatilinde çalışma, belirtilen gemiler dışında görev yapan gemiadamları için söz konusudur. Buna ilaveten gemiadamları Yönetmeliği’nin 84/5.maddesine göre onsekiz yaşın altındaki gemiadamları gece döneminde[5] çalıştırılamayacağından bu dönemde fazla çalışma da yaptırılamaz.
Birden fazla kaptanın bulunduğu gemilerde birinci kaptan, kılavuz kaptan, birden fazla makinistin bulunduğu gemilerde başmakinist, doktor, sağlık memurları, hemşire ve hastabakıcılar ile kurtarma gemilerinde çalışan gemiadamları ise kanundaki iş sürelerine tabi olmayıp, işin durumuna göre ve hizmetine ihtiyaç duyulması halinde görev yapacaklardır. (D.İ.K 27) 11.09.1974 tarihli kararında Yargıtay iş sürelerine tabi olmayan bu kişilerin hafta tatili günlerinde işgörmeleri halinde ise yapılan bu çalışmaların fazla çalışma kabul edileceğini kabul etmiştir.[6]
Deniz İş Kanununda, ara dinlenmesi kavramına yer verilmediği gibi, bu sürelerin çalışma sürelerinde sayılıp sayılmayacağı da dair bir düzenleme de getirmemiştir. Kanunun iş süresi başlıklı 26. maddesi son fıkrasındaki işverenin gemiadamının vardiyalarını yemek ve dinlenme zamanlarını bir çizelge ile belirteceği ve bu çizelgeyi gemiadamlarının görebilecekleri bir yere asmak zorunda olmasından yola çıkarak ara dinlenmesi verme zorunluluğunu kanunun öngördüğü, her ne kadar gemi adamı ara dinlenmesini yine işin gereği olarak gemide geçirecek olmakla birlikte, bu süre işçiye dinlenmesi amacıyla verilmiş ve işçinin serbestçe tasarruf edeceği bir süre olduğundan yine bu sürelerin çalışma süresinden sayılması mümkün değildir.[7] Bu nedenle fazla sürelerle çalışmanın hesabında ara dinlenme süreleri düşüldükten kalan iş süresi günlük 8 saati aşması halinde ve hafta tatilinden önceki iş günlerinde çalışmak şartıyla haftanın 7.günü yapılan çalışmalarda ise bu günde yapılan çalışmalar – ara dinlenmesi düşüldükten sonra- 48 saati aşması halinde aşan süreler fazla saatlerde çalışma olarak dikkate alınır.
Yapılacak fazla çalışmalar için ödenecek tutar kanuna göre normal saat başına düşen ücretin en az %25 oranında artırılması ile hesap edilir. Bu hüküm nisbi emredici nitelikte olup iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmeleriyle daha yüksek bir oranın da belirlenmesi mümkündür.
Kanuna göre aşağıdaki durumlarda yapılan işler ise fazla saatlerde çalışma sayılmayacağından gemiadamı fazla çalışma ücretine de hak kazanamaz.
- Geminin, gemideki şahısların veya gemi hamulesinin selameti için kaptanın yapılmasını zaruri gördüğü işler,
- Gümrük, karantina ve sair sıhhi formaliteler dolayısiyle yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan ilave işler,
- Gemi seyir halinde veya limanda iken gemide yaptırılan (yangın, gemiyi terketme, denizde çatışma, denizden adam kurtarma ve savunma) talimleri.
İşverenler gemiadamının fazla saatlerde çalıştığı günlerdeki iş saatlerini ve hak edilen fazla çalışma tutarını gösteren noterden onaylı bir defter tutmak zorundadırlar. Yapılan fazla çalışmalara ait ücretlerin de asıl ücretlerle birlikte ve iş sözleşmesinde belirtilen tarihte ödenmesi gerekir.
4490 sayılı Türk Uluslararası Gemi Sicili Kanunu’na göre; Türk Uluslararası Gemi Siciline Gemi Sicilinde kayıtlı gemilerde çalışan personele ödenen ücretler -gemi işletmeciliği yapan firmanın gemide çalışan personeli dışındaki çalışanlara yapılan ücret ödemeleri hariç olmak üzere- gelir vergisi ve fonlardan müstesnadır. Bu doğrultuda fazla çalışma ücretleri de geniş anlamda ücret kavramına giren bir ödeme olduğundan fazla saatlerde çalışmalara ait ücretlerden de gelir vergisi kesintisi yapılmayacaktır.
[1] Geminin güverte altı ve güverte üstü kapalı yerlerinin hacmi(2.83 m3 =1 grostonilato).
[2] Yarg.9.HD.11.02.2014,E2012/25671,K.2014/3980.
[3] 4857 Sayılı İş Kanunu 66/d.maddesine göre; ”İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler “ çalışma süresinden sayılır.
[4] M. Deniz GÜNER, “Gemi Adamlarının Çalışma Süreleri”, http://www.ceis.org.tr/dergiDocs/makale-21.pdf, 24.10.2012
[5] Çalışma hayatında “gece” en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat altıya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir.
[6] Yarg.9.HD.09.11.1971,E.4753/K.24769.
[7] Astarlı Muhittin, İş Hukukunda Çalışma Süreleri, Turhan Kitabevi, 1.Bası, Ankara 2008, syf.160.