Sorularla İstatistikler

Alomaliye Mevzuat Ekibi

10 yıl önce

Sorularla İstatistikler

T.C. BAŞBAKANLIK

DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ

TÜKETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ

ÜRETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ

Sorularla İstatistikler Dizisi

Şubat 2005

Devlet İstatistik Enstitüsü Tüketici ve Üretici Fiyatları Endeksi

ŞUBAT 2005

I.BÖLÜM

ENFLASYON

Soru 1: Enflasyon nedir?

Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin devamlı olarak yükselmesi nedeniyle paranın sürekli olarak değer kaybetmesi veya tüketicilerin satın alma gücünü yitirmesidir. Bu tanımdan anlaşıldığı üzere enflasyon sadece belli bir malın veya hizmetin fiyatının tek başına artması değil, fiyatların genel düzeyinin sürekli bir artış göstermesidir. Bir ekonomide bazı malların fiyatları artarken bazıları da düşmektedir. Önemli olan ortalama fiyatların seyridir. Ortalama fiyatların seyri, fiyat endeksleri ile ölçülür.

Soru 2: Fiyatlar genel düzeyi ne demektir?

Fiyatlar genel düzeyi, piyasada alım-satıma konu olan mal ve hizmetlerin belirli bir dönemdeki (belirli bir ay veya yıldaki) ortalama fiyatlarıdır. Piyasadaki fiyat değişimini izleyebilmek için seçilen mal ve hizmetlerin fiyatları, önceki dönemdeki ortalama fiyatları ile karşılaştırılmaktadır.

2021 Türkiye İstatistiki Temel Göstergeler

2020 Türkiye İstatistiki Temel Göstergeler

2019 Türkiye İstatistiki Temel Göstergeler

2018 Türkiye İstatistiki Temel Göstergeler

2017 Türkiye İstatistiki Temel Göstergeler

Soru 3: Enflasyon nasıl hesaplanır?

Enflasyon, bir piyasada seçilmiş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının dönemsel değişimini gösteren fiyat endeksleri ile hesaplanır.

Soru 4: Enflasyon oranı ne anlama gelir?

Enflasyon oranı, ülke genelindeki fiyat artışlarının ölçüsü olarak kullanılan fiyat endekslerinden yararlanılarak bulunur. Enflasyon oranı yani fiyatlar genel düzeyindeki değişim oranı olarak Tüketici Fiyatları Endeksi ve Üretici Fiyatları Endeksi değişim oranları kullanılır.

Soru 5: Devlet İstatistik Enstitüsünün hesapladığı endeksler neyi gösterir?

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından hesaplanan Tüketici Fiyatları Endeksi hanehalklarının tüketim harcamalarında yer alan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişmeleri gösterir. Üretici Fiyatları Endeksi ise tarım, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörlerinde üretimi yapılan malların üretici tarafından yurtiçi peşin satış fiyatlarındaki değişmeleri gösterir.

Soru 6: Aynı ekonomide birden çok enflasyon olabilir mi? Niçin?

Bir ekonomide varolan çeşitli piyasalar açısından bakılarak fiyatlar genel düzeyindeki değişim oranı ölçülmek istenebilir. Örneğin tüketici, üretici, ihracat veya ithalat piyasalarında fiyatlar genel düzeyindeki artış oranı bu piyasalara ilişkin enflasyon oranı olarak nitelendirilebilir. Fakat kamuoyunda enflasyon oranı olarak tüketici ve üretici fiyatlarındaki değişim oranı dikkate alınmaktadır.

Soru 7: Ülkeler için enflasyon oranı niçin önemlidir?

Fiyat istikrarını sağlamak ve sürdürmek ekonomik ve sosyal gelişmeyi sağlayan temellerden biridir. Fiyat istikrarı, bireylere ve firmalara tüketim, tasarruf ve yatırım kararlarında ve uzun vadeli planlar yapmalarında dikkate almaya gerek duymadıkları ölçüde düşük bir enflasyon oranını ifade eder. Yüksek enflasyon, bireylerin satın alma gücünü azaltarak geçim sıkıntısına ve yaşam kalitesinin düşmesine yol açmaktadır. Yüksek enflasyonun yarattığı belirsizlik, bireylerin karar alma sürecinde ve gelecekle ilgili beklentilerinde, yatırım sürecinde, kredi ve işgücü piyasasında, dış piyasalarda birbirlerini etkileyen bir olumsuzluklar silsilesi yaratmaktadır. Bu sebeple para politikasını uygulamakla görevli olan merkez bankalarının temel hedefi fiyat istikrarını sağlamaktır. Enflasyon oranı, fiyat istikrarını sağlamak için politika uygulayıcılarına yol gösterir.

Soru 8: Tüm dünyada enflasyon aynı yöntemlerle mi hesaplanmaktadır?

Her ülke enflasyon hesabı için fiyat endekslerini kullanmaktadır. Fiyat endeksleri uluslararası standartlarla belirlenmiş yöntemlerle kurulmaktadır. Ülkeler arasında kapsam farklılıkları olmakla birlikte genel standartlar açısından aynı yöntemler izlenmektedir.

Soru 9: Endeks nedir?

Endeks bir alanda zaman içinde ortaya çıkan değişimi ölçmeye yarayan ve 100’den başlayan bir sayıdır. Endeks temel dönemde 100’e eşittir ve sonra gelen dönemlerin 100’e göre değişimini gösterir (Bkz II. Bölüm).

Soru 10: Fiyat endeksleri ne demektir?

Fiyat endeksi de, seçilmiş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının belli bir döneme göre değişimini ölçer. Endeks oluşturmak için ilgilenilen piyasaya göre (tüketici, üretici, ihracat, ithalat vb.) ve piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti oluşturulur ve seçilmiş maddelerin fiyatları dönemsel olarak izlenir. Fiyat endeksleri, fiyatlarının izlendiği mal ve hizmet piyasasına göre isimlendilir. Bunlara tüketici fiyatları endeksi, üretici fiyatları endeksi, ihracat fiyatları endeksi, ithalat fiyatları endeksi örnek olarak gösterilebilir.

Soru 11: Tüketici fiyatları endeksi ne demektir?

Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) bireylerin ortalama tüketim kalıplarını yansıtan bir mal ve hizmet sepetinin aylık dönemler itibariyle fiyat değişimini ölçer. Endeks sepetinde yer alan mal ve hizmetlerin miktar ve kalite değişmeleri göz önüne alınarak endeksin sadece fiyat hareketlerini yansıtması sağlanır (Bkz. III. Bölüm).

Perakende fiyat değişimleri ve bu fiyat değişimlerinden bireylerin nasıl etkilendikleri ile ilgili enflasyon oranı, Tüketici Fiyatları Endeksi değişim oranıdır.

Soru 12: Üretici fiyatları endeksi ne demektir?

Üretici fiyatları endeksi (ÜFE) genel olarak yurtiçi üretimden satışa konu olan seçilmiş ürünlerin üretici fiyatlarındaki değişimin bir göstergesi olarak ifade edilir (Bkz. IV. Bölüm).

Üretici fiyatları, üretimde kullanılan her türlü maddenin ve işgücünün maliyetinden etkilenmektedir. Bu maliyetlerdeki değişimin, üretici fiyatlarının değişimine ve dolayısıyla belirli bir süre sonra tüketici fiyatlarına da yansıması nedeniyle enflasyon oranı olarak Üretici Fiyatları Endeksi değişim oranı kullanılabilmektedir.

Soru 13: Tüketici ve üretici fiyatları endeksi için seçilen mal ve hizmetler nasıl belirlenmektedir?

Tüketici fiyatları endeksinin amacı, hanehalkları tarafından belirli bir ihtiyacı karşılamak amacıyla satın alınan mal ve hizmetlerin genel fiyat düzeyindeki değişimi ölçmektir. Fakat piyasadaki tüm mal ve hizmetlerin fiyatlarının izlenmesi imkansız olduğu için hanehalklarının yaptıkları tüketim harcamaları içinde en fazla paya sahip mal ve hizmetler kapsama alınmaktadır. Tüketim harcamaları, amacına göre sınıflandırılarak (örn. gıda harcamaları, giyim harcamaları, sağlık harcamaları, ulaştırma harcamaları vb.) herhangi bir mal ve hizmet grubunun değerlendirme dışı kalmaması sağlanmaktadır. Sonra, her bir grubu temsil eden mal ve hizmetler tüketilme ağırlığına göre büyükten küçüğe sıralanmakta ve belirli bir ağırlıktan yukarı değer alan (örn. 1/1000) mal ve hizmetler endeks kapsamına alınmaktadır.

Benzer şekilde üretici fiyatlarında da ülke ekonomisi içinde üretimi yapılan tüm malların fiyatlarının takip edilmesi imkansızdır. Bunun için ürünlerin satış değerinin aldığı paya göre bir seçim yapılmaktadır. Ürün seçimi sektörler (tarım, imalat, maden, enerji) ve alt sektörler (gıda ürünleri imalatı, makine imalatı vb.) ayrımında yapıldığı için belirli bir ürün grubunun değerlendirme dışı kalmaması sağlanmaktadır.

Soru 14: Fiyat endekslerinde aylık değişim oranı nedir? Nerelerde kullanılır?

Fiyat endeksi serisinde bir ayın endeksinin bir önceki ay endeksine göre yüzde değişimidir. Bu da fiyatlar genel düzeyindeki aylık değişim oranını ifade etmektedir.

Kullanıcılar için fiyatlar genel düzeyinin bir aylık artışı ya da enflasyonun aydan aya seyri önemli ise o zaman aylık değişim oranlarının kullanılması gerekmektedir.

Soru 15: Fiyat endekslerinde bir önceki yılın Aralık ayına göre değişim oranı nedir? Nerelerde kullanılır?

Bir önceki yılın Aralık ayına göre değişim oranı yılın başından itibaren fiyatlar genel düzeyinin ortalama artışını vermektedir. Kısacası yılbaşından bu yana fiyatların artış oranını yansıtmaktadır.

Soru 16: Fiyat endekslerinde geçen yılın aynı ayına göre değişim oranı nedir? Nerelerde kullanılır?

İçinde bulunulan ayla geçen yılın aynı ayına göre fiyatlar genel düzeyindeki değişim oranını göstermektedir. Sadece iki yılın aynı aylarındaki endeksler karşılaştırıldığı için arada kalan diğer aylarda gerçekleşen değişim oranları bu hesaplamalara yansımaz. Bazı özel konularda, örneğin kira kontratlarında olduğu gibi, yılın belirli bir ayı referans alınarak, referans alınan bu ayın bir önceki yıldaki endeks değerine göre değişimi isteniyorsa, geçen yılın aynı ayına göre değişim oranları kullanılabilir.

Soru 17: Fiyat endekslerinde on iki aylık ortalamalara göre değişim oranı nedir? Nerelerde kullanılır?

İçinde bulunulan yıl ile bir önceki yılın ortalama endeks sayılarının oranlanmasıyla bulunan değişim oranıdır. Bu oran, yıl içindeki diğer aylardaki fiyat değişim oranlarını da yansıttığı için yıllık ortalama enflasyon oranını daha anlamlı yansıttığı söylenebilir. Enflasyon oranı düşük olan ülkeler için on iki aylık ortalamalara göre ya da bir önceki yılın aynı ayına göre değişim oranı kullanmak çok farklı sonuçlar getirmeyecektir.

Soru 18: Yıllık enflasyon için gösterge ne olmalıdır?

Yıllık enflasyon oranı bir yıllık (on iki aylık) dönemde fiyatlar genel düzeyindeki değişimi ifade etmektedir. Yıllık enflasyon oranını hesaplamak için iki yaklaşım vardır: Birincisi cari ay ile bir önceki yılın aynı ayının karşılaştırılmasıdır. İkincisi ise cari ay dahil olmak üzere son on iki aylık dönemin, bu dönemden önceki on iki aylık dönemle karşılaştırılmasıdır. İki yaklaşımda da aynı fiyat endeks serisi kullanılmakla birlikte sonuçlar farklı çıkmaktadır.

Eğer bulunduğumuz yıl içindeki fiyat artış oranları bir önceki yıla göre daha yavaş bir seyir izliyor ise o zaman geçen yılın aynı ayına göre değişim oranı, on iki aylık ortalamalara göre daha düşük çıkacaktır.

Eğer içinde bulunulan yıldaki fiyat değişim oranları bir önceki yıla göre daha hızlı bir seyir izliyor ise o zaman on iki aylık ortalamalara göre değişim oranları, geçen yılın aynı ayına göre değişim oranından yüksek çıkacaktır.

Örneğin; Şu an içinde bulunulan ayın 2004 Aralık ayı olduğu varsayılırsa, geçen yılın aynı ayına göre değişim oranı, 2003 ile 2004 yılları Aralık aylarının karşılaştırılması olacaktır.

Aralık Aralık

2003 2004

On iki aylık ortalamalara göre değişim oranı ise 2004 yılı Ocak-Aralık arası ortalama endeks sayısının, 2003 yılı Ocak-Aralık arası ortalama endeks sayısı ile karşılaştırılmasıdır. Kısacası, yıl içerisindeki diğer ayların değişim oranlarının etkisi de hesaplamalara dahil edilmiş olacaktır.

Ocak______________ Aralık Ocak________________ Aralık

2003 2003 2004 2004

2003 Aralık ayında fiyat endeksinin 100 olduğu varsayılırsa 2004 Aralık ayında fiyat endeksinin 165 olduğu durumda, aynı ayına göre artış % 65’tir. Fakat 12 aylık ortalamalar söz konusu olduğunda yıl içerisinde endeks değeri 170, 160 ya da 155 gibi değerler almış olabilir. İşte 12 aylık ortalama yıl içindeki düşüş ve artışları yansıttığı halde aynı ayına göre ölçümler, yıl içindeki bu dalgalanmaları yansıtmayacaktır.

Soru 19: Çekirdek enflasyon nedir?

Çekirdek enflasyon, enflasyonun geleceğine ilişkin tahmin edici gücü yüksek olan, enflasyonun eğilimini belirleyen ve para politikasının oluşturulmasına yardımcı olan özel kapsamlı fiyat endeksleri olarak tanımlanmaktadır. Bu endeksler, tüketici fiyatlarında gözlenen tüm geçici etkilerin arındırılması ile fiyat değişimlerini ölçmektedir. Bu nedenle, uluslararası piyasalardaki fiyat hareketlerine bağlı enerji fiyatları, mevsimsel etkilere maruz ürünlerin fiyatları, devletin kontrolünde belirlenen fiyatlar ve dolaylı vergilerin (KDV vb.), tüketici fiyatları endeksinden kademeli olarak ayrıştırılması ile hesaplanmaktadır. Hesaplanan bu göstergeler, gerçekleşen enflasyonun kaynağının açıklanmasında önemli bir araç olarak kullanılmaktadır.

Soru 20: Çekirdek enflasyonun göstergesi nedir?

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 2005 Ocak ayından itibaren hesaplanan ‘Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri’ Türkiye için çekirdek enflasyon göstergeleri olarak yayımlanmaktadır.

Soru 21: Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri ne demektir?

Tüketici Fiyatları Endeksinden bazı alt kalemlerin dışlanması yoluyla oluşturulan endekslerdir. Enerji, mevsimsel ürünler, fiyatının devlet tarafından yönetildiği/yönlendirildiği ürünler ve dolaylı vergilerin aşama aşama TÜFE’den dışlanması ile hesaplanmaktadır.

Soru 22: Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri nelerdir?

Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri aşağıdaki şekilde hiyerarşik olarak sıralanabilir:

TÜFE

– Mevsimlik ürünler hariç [A]

– İşlenmemiş gıda ürünleri hariç [B]

-Enerji, işlenmemiş gıda ürünleri hariç [B1]

– Enerji hariç [C]

-Enerji, alkollü içkiler ve tütün ürünleri hariç [C1]

-Enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri, fiyatları yönetilen/yönlendirilen diğer ürünler ve dolaylı vergiler hariç [C2]

-Enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri, fiyatları yönetilen/yönlendirilen diğer ürünler, dolaylı vergiler ve işlenmemiş gıda ürünleri hariç [C3]

Burada özel kapsamlı TÜFE göstergeleri kademeli olarak gösterilmiştir.

II.BÖLÜM

TEMEL KAVRAMLAR

Soru 23: Endeks nedir?

Endeks belirli bir olaya ait sayısal verilerde zaman veya mekan boyutunda meydana gelen oransal değişimin göstergesi olarak tanımlanabilir. Endeks, ortalama ve oranların kullanıldığı işlemler dizisi sonunda bulunan ve yüzdelerle ifade edilen sayıdan ibarettir. Endekste biri kıyaslanan diğeri temel olmak üzere iki değer vardır. Kıyaslanan değer paya, temel değer paydaya yazılır. Oransal kıyaslamayı kolaylaştırmak için bölme işleminin sonucu 100 ile çarpılır. Böylece temel değer 100 kabul edilerek diğerlerinin buna göre kaç olacağı tespit edilmiş olur.

Soru 24: Endeks çeşitleri nelerdir?

Endeks hesabında, endeksin cinsine ve kapsamına uygun çeşitli yöntemler kullanılır. Bu nedenle, endeks hesaplama yöntemlerini endeks çeşitleri ile birlikte incelemek kolaylık sağlar. Endeksler şu şekilde sınıflandırılabilir:

Yer ve zaman endeksleri
Sabit ve değişken esaslı endeksler
Basit ve bileşik endeksler

Soru 25: Yer ve zaman endeksleri nedir?

Nüfus, üretim ve fiyat gibi herhangi bir istatistiki olaya ait değerlerin mekan içinde (bölgeler, iller itibarıyla) gösterdiği oransal değişimlerin ölçüsüne yer endeksi denir. Ancak genelde endeks denilince akla gelen zaman endeksleridir.

Yine nüfus, üretim ve fiyat gibi istatistiki olaylara ait değerlerin zaman itibarıyla gösterdiği oransal değişimlerin ölçüsüne zaman endeksi denir. Bu endeksler bir zaman serisine dayanırlar ve uygulamada yaygın olarak kullanılırlar.

Soru 26: Sabit ve değişken esaslı endeksler nasıl tanımlanır?

Endekslerin bu şekilde ayrımı genellikle zaman serileri için söz konusudur. Belirli bir dönemi veya belirli bazı dönemlerin ortalamasını esas kabul edip, serinin bütün değerlerini bunun yüzdesi olarak göstermek suretiyle elde edilen endekse sabit esaslı endeks adı verilir. Muhtelif devrelere ait verilerin karşılaştırıldığı sabit dönem değişmez.

Esas alınan dönem değişken olduğunda diğer bir ifade ile her değer bir önceki dönemin değeri ile karşılaştırıldığında buna değişken esaslı endeks denir.

Soru 27: Basit ve bileşik endeksler nasıl tanımlanır?

Basit endeksler tek maddeyi kapsayan endekslerdir. Buna karşılık bileşik endeksler iki veya daha çok maddeyi kapsamaktadır.

Soru 28: Bileşik endeksler nasıl hesaplanır?

Bileşik endeks hesabında kullanılan yöntemler şu şekilde sıralanabilir:

Basit toplam endeks: Endeksin kapsadığı maddelerin cari dönemdeki değerlerinin toplamı, temel dönemdeki değerlerin toplamına bölünür ve sonuç 100 ile çarpılır.
Basit endekslerin ağırlıksız aritmetik ortalaması: Temel döneme göre her madde için hesaplanan basit endekslerin aritmetik ortalamasının 100 ile çarpımıdır.
Basit endekslerin ağırlıklı aritmetik ortalaması veya ağırlıklı toplam endeks: Endeksin kapsadığı maddelerin endeksin konusuna göre tüketim, üretim, ithalat, ihracat vb. değerlerinin toplam değere oranlanarak ağırlıklandırılması ile hesaplanan endekslerdir.

Bu yöntemde yer alan temel endeksler;

3.1. Sabit ağırlıklı toplam endeks (Laspeyres Endeks): Ağırlıkların referans alındığı dönem endeksin başlangıç dönemi veya karşılaştırılan dönemlerden önceki dönemdir.

3.2. Değişken ağırlıklı toplam endeks (Paasche Endeks): Ağırlıkların referans alındığı dönem karşılaştırılan dönemlerden son dönemdir.

3.3. İdeal endeks (Fisher Endeks): Laspeyres ve Paache Endekslerinin geometrik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Böylece ağırlıklar, karşılaştırılan dönemlerin her ikisine de ait olmaktadır.

Soru 29: Endeksler hangi konular için hesaplanır?

Endeksler genellikle fiyatların yada miktarların zaman içindeki değişimlerini ölçmek için hesaplanır. Günümüzde sıklıkla kullanılan fiyat endekslerine; tüketici fiyat endeksi, üretici fiyat endeksi, inşaat maliyet endeksi, çiftçinin eline geçen fiyat endeksi, çiftçinin ödediği fiyat endeksi, dış ticaret fiyat endeksi örnek olarak verilebilir.

Çeşitli olayların miktarlarında meydana gelen oransal değişimleri ölçmek amacıyla hesaplanan miktar endeksleri de fiyat endeksleri kadar önemlidir. Sanayi üretim ve dış ticaret miktar endeksleri en çok kullanılan miktar endekslerine örnek olarak gösterilebilir.

Soru 30: Fiyat endeksi ne demektir?

Fiyat endeksi de, seçilmiş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının belli bir döneme göre değişimini ölçer. Endeks oluşturmak için ilgilenilen piyasaya göre (tüketici, üretici, ihracat, ithalat vb.) ve bu piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti oluşturulur ve seçilmiş maddelerin fiyatları dönemsel olarak izlenir. Fiyat endeksleri, fiyatlarının izlendiği mal ve hizmet piyasasına göre isimlendirilir. Bunlara; tüketici fiyatları endeksi, üretici fiyatları endeksi, ihracat fiyatları endeksi, ithalat fiyatları endeksi örnek olarak gösterilebilir.

Soru 31: Fiyat endekslerine neden ihtiyaç duyulmaktadır?

Bir ülkenin ekonomik yapısının belirlenmesinde, ekonomik kararlar alınmasında, kişilerin satın alma gücünün tespitinde, ücret ve maaşların belirlenmesinde, tüketici tarafından satın alınan mal ve hizmetlerdeki perakende fiyatların tespiti ve bu fiyatlarda zaman içerisinde meydana gelen değişimin belirlenmesinde fiyat endekslerine ihtiyaç vardır. Yine sosyo ekonomik durum ve eğilimin saptanmasında, konjonktürün tayini ve geleceğe dönük kararlar alınmasında fiyat endekslerine ihtiyaç duyulmaktadır.

Soru 32: Fiyat endekslerinin hesaplanması için gereken temel değişkenler nelerdir?

Hesaplamanın yapılabilmesi için gerekli olan değişkenler;

Mal ve hizmet sepeti

Temel yıl ağırlıkları

Temel yıl fiyatları

Cari fiyatlar’dır.

Soru 33: Endekslerde mal ve hizmet sepeti nedir?

Endekslerin hesaplanabilmesi için fiyatlarının dönemsel olarak izlendiği belirlenmiş mal ve hizmetlerin listesine endeksin mal ve hizmet (madde) sepeti denir.

Endekslerde bütün mal ve hizmetlerin düzenli olarak fiyat hareketlerini izlemek çok zordur. Bu yüzden belirlenen bir ölçüte göre önemli mal ve hizmetlerle sınırlandırılarak temsil edilirler ve mal ve hizmet sepeti olarak adlandırılırlar. Seçilen mal ve hizmetler; tür, miktar ve kalite olarak açıkça tanımlanır ve endeksin amacına yönelik olarak güncelliği sağlanır.

Soru 34: Ağırlık nedir?

Endeks hesaplanabilmesi için gerekli, seçilmiş mal ve hizmetlerin toplam sepet içerisindeki değerlerine bağlı olarak aldıkları paya ağırlık denir. İki tür ağırlık söz konusudur.

Sabit ağırlık: Tüketim ya da üretim yapısı aylar ya da mevsimlerden etkilenmeyen maddelerin ağırlıklarına denir.

Değişken ağırlık: Tüketim ya da üretimi mevsimlerden etkilenen maddelerin ağırlıklarına denir.

Soru 35: Temel yıl fiyatı nedir?

Fiyat endeksleri hesaplanabilmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin temel yıla ait 12 aylık ortalama fiyatlarına denir.

Soru 36: Cari fiyat nedir?

Fiyat endeksleri hesaplanabilmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin ilgili dönemde yürürlükte olan fiyatlarına denir.

Soru 37: Türkiye’de ilk fiyat endeksleri ne zaman yayınlanmıştır?

İlk olarak 1914 yılında Osmanlı döneminde İstanbul İl merkezinden derlenen 26 maddenin perakende fiyatlarıyla ağırlıksız olarak “Hayat Pahalılığı Endeksi” hesaplanmıştır. Daha sonra 1927 yılında İstanbul Ticaret Odası tarafından bir çalışma başlatılmış ve İstanbul Ticaret Odası 1929 yılında, İstanbul piyasasında toptan muamele gören 52 maddenin ağırlıklı geometrik ortalaması ile hesaplanmış “Toptan Eşya Fiyatları” endeksini yayınlamıştır Devlet İstatistik Enstitüsü hesaplanan tüketici ve üretici fiyatları endeksleri temel yılları ve kapsamına göre aşağıda sıralanmıştır:

Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE)

Temel Yıl

1955=100 Ankara için TÜFE

1958=100 Ankara için TÜFE

1968=100 11 il, Türkiye için TÜFE

1978-1979=100 14 il, 5 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE

1987=100 16 il, 5 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE

1994=100 19 il, 7 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE

2003=100 81 il, 26 istatistiki bölge, Türkiye için TÜFE

Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE)

Temel Yıl

1981=100 Türkiye (Toptan Eşya Fiyatları Endeksi)

1987=100 Türkiye (Toptan Eşya Fiyatları Endeksi)

1994=100 Türkiye (Toptan Eşya Fiyatları Endeksi)

2003=100 Türkiye (Üretici Fiyatları Endeksi)

Soru 38: Son hesaplanan endeksler hangi yıla aittir?

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından hesaplanan son endeksler 2005 yılına kadar 1994=100, 2005 yılından itibaren ise 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları ve Üretici Fiyatları Endeksleridir. Üretici Fiyatları Endeksi ilk defa 2005 yılından itibaren yayınlanmaya başlanmıştır.

Soru 39: Endeksler neden yenilenmektedir?

Sosyal, ekonomik ve kültürel açıdan hızlı ve büyük bir değişim içinde olan ülkemizde zaman içerisinde teknolojinin de getirdiği yenilikler doğrultusunda; üretimi ve/veya satışı yapılan mal ve hizmetlerin değişiklik göstermesi toplumumuzun tüketim yapısında değişime neden olmaktadır.

Üretimdeki sektörlerin, firmaların ve ürünlerin paylarında ve yapılarında değişiklikler olmaktadır. Bu değişim çerçevesinde kimi mal ve hizmetler yerini yenilerine bırakırken, kimileri de tüketim içerisindeki önemini yitirmektedir.

Tüketim ve üretim yapısındaki bu değişikliklerin endekslere yansıtılabilmesi ve endekslerin güncel olması kaçınılmaz bir olgudur. Uluslararası tavsiyelerde de endekslerin beş yılda bir yenilenmesi önerilmektedir.

III. BÖLÜM

TÜKETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ

Soru 40: Tüketici fiyatları endeksi nedir?

Tüketici fiyatları endeksi, belirli bir referans döneminde hanehalkları tarafından satın alınan mal ve hizmetlerle belirlenen bir sepetin fiyat değişimini zaman içinde karşılaştırarak ölçer. Mal ve hizmet sepetindeki her bir madde için miktar ve kalite değişmeleri göz önüne alınarak endeksin sadece fiyat hareketlerini yansıtması sağlanır.

Soru 41: Tüketici fiyatları endeksi hangi amaçlar için kullanılır?

Tüketici fiyat endeksi değişik amaçlar için kullanılır. Bu amaçlardan en önemlileri:

– makro ekonomik anlamda enflasyonun ölçülmesi ve diğer ülkelerle karşılaştırılması,

– hükümetlerin ekonomik politikalarının belirlenmesi,

– ücretlerin ve fiyatların ayarlanması,

– herhangi bir değer verisinin enflasyondan arındırılması (deflatör olarak kullanılması),

– milli muhasebe hesaplarına gösterge olması,

– fiyat analizlerine gösterge olması,

– ticari faaliyetlerin yönlendirilmesi,

– perakende fiyat ve kira artış tespitlerine gösterge olmasıdır.

Soru 42: Tüketici fiyatları endeksi tüm Türkiye’yi temsil etmekte midir?

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından hesaplanmakta olan 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi harcamayı yapan kişilerin uyruğuna ve yurtiçinde yerleşik olup olmadığına bakılmaksızın Türkiye’de yapılan bütün tüketim harcamalarını kapsamaktadır. Kapsamda, nüfusun gelir gruplarına veya coğrafi bölgelere göre herhangi bir ayrım yapılmamıştır.

Soru 43: Hangi yerleşim yerleri için endeks hesaplanmaktadır?

2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi, Türkiye için ve İstatistiksel Amaçlı Bölge Birimleri Sınıflamasına göre 26 Bölge için hesaplanmaktadır. Ankara, İstanbul, İzmir illeri kendi başlarına birer bölge oluşturmaktadır. Aşağıdaki tabloda bölgelerin kapsadığı iller belirtilmiştir.

Soru 44: Tüketici fiyatları endeksi kimlerin harcamalarını temel alır?

2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi’nde, aralarında akrabalık bağı bulunsun ya da bulunmasın aynı konutta veya aynı konutun bir bölümünde yaşayan bir veya birden fazla kişiden oluşan hanehalklarının, kurumsal nüfus olarak adlandırılan okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastahane, hapishane, kışla ve orduevlerinde yaşayan kişilerin ve bunların yanısıra, yurtiçinde yerleşik olarak ikamet etmeyen turistlerin yaptıkları tüketim harcamaları temel alınmaktadır.

Soru 45: Tüketici fiyatları endeksine temel olan kitle nasıl seçilmektedir?

Tüketici fiyatları endeksi, tanımından da anlaşılacağı üzere, belirli bir kitlenin tüketimine konu olan mal ve hizmet sepetinin zaman içerisindeki fiyat değişimini yansıtır. Bu durumda öncelikle endeks kapsamına alınan nüfusun belirlenmesi gerekir. Bazı durumlarda endeksin belli bir amaca uygun hazırlanması istenebilir. Tüketici fiyatları endeksinde, endeksin amacına göre kitlenin seçiminde alternatif yaklaşımlar olabilir. Bunlar coğrafi kapsam, sosyal kapsam, gelir kapsamı, nüfus kapsamı vb. kriterlerdir. Ülkenin belirli kesimleri kent, kır veya bölgesel ayrımda ele alınarak endeksler hesaplanabilir. Endeks hesaplanmasında kitle o ülkede yaşayan toplam nüfus olabileceği gibi, gelir gruplarına, gelir kaynaklarına, harcamasına göre seçilmiş kitleler de (işçi, ücretli, müteşebbis gibi) olabilir.

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından hesaplanmakta olan 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi herhangi bir coğrafi, demografik veya gelir grubu ayrımına gitmeden yurtiçinde tüketim harcaması yapan tüm bireyleri kapsamaktadır.

Soru 46: Tüketici fiyatları endeksine temel olan tüketim nedir?

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından hesaplanıp yayımlanan 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi’nin temel amacı piyasadaki tüketim mal ve hizmetlerinin fiyat değişimini ölçerek enflasyon oranını hesaplamaktır. Bu amaca yönelik olarak hanelerin, turistlerin ve

kurumsal nüfusun yaptıkları harcamaları ve böylece yurtiçinde yapılan tüm nihai parasal tüketim harcamaları dikkate alınmıştır.

Soru 47: Hanehalkının nihai parasal tüketim harcaması nedir?

Hanehalkının nihai parasal tüketim harcaması kavramı, hanehalklarının satınalma yoluyla yaptığı harcamalardır. Bu kavram, hanehalklarının kendi tüketimlerine yönelik üretimleri, diğer hanelerden mal ve hizmet olarak aldıkları yardımlar gibi yine tüketim kapsamında olan ama parasal olarak piyasada alım-satıma konu olmayan unsurları kapsamaz. Kısaca bireylerin mal ve hizmet piyasasında yaptıkları tüm parasal harcamalardır.

Soru 48: Tüketim harcamaları nasıl tespit edilir?

Hanehalkı bütçe anketlerinde, hanehalklarının anket ayı içinde yaptıkları gıda, giyim, sağlık, ulaştırma, konut, ev eşyası ve benzeri konulardaki tüketim harcamaları sorgulanmaktadır. Hanehaklarının yaptıkları tüketim harcamaları, hanehalkının yaptığı tüm harcamaları günlük olarak kayıt ettiği Hanehalkı Harcama Kayıt Defteri ve hanede bulunan 15 ve daha büyük yaştaki fertlerin bireysel harcamalarını kaydetmeleri için hazırlanan Ferdi Harcama Kayıt Defteri aracılığıyla anketörler tarafından derlenmektedir. Aynı şekilde Devlet İstatistik Enstitüsü turistlerin ve kurumsal nüfus olarak adlandırılan okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastahane, hapishane, kışla ve orduevlerinde yaşayan kişilerin tüketim harcamalarını da özel anketlerle derleyerek Türkiye’de yapılan toplam tüketim harcamalarını mal ve hizmet ayrımında elde etmektedir.

Soru 49: Tüketici fiyatları endeksi hesaplanmasında ne tür veriler gereklidir?

Tüketici fiyatları endeksini hesaplamak için öncelikle bir mal ve hizmet sepeti ile bu mal ve hizmetler için yapılan harcama değerlerine, temel yıl ve cari ay fiyatlarına ihtiyaç vardır.

Soru 50: Tüketici fiyatları endeksi için mal ve hizmetler nasıl sınıflandırılmaktadır?

Mal ve hizmet sınıflamasının temelini, mümkün olduğunca birbiriyle ilişkili olan aynı tüketim ve üretim özelliğine ve benzer fiyat hareketliliğine sahip maddelerin bir araya getirilmesi oluşturmaktadır. Madde çeşidinden, mal ve hizmet grubuna kadar endeks hesaplanabilmesi ve uluslararası endeks karşılaştırmalarının yapılabilmesi için de sınıflamaya ihtiyaç vardır.

Tüketici fiyatları endeksinin hesaplanabilmesi için kullanılan sınıflama Ulusal Hesaplar Sınıflaması’nın (SNA- System of National Accounts), alt çalışması olan Amaca Yönelik Kişisel Tüketim Sınıflamasıdır (COICOP- Classification of Individual Consumption by Purpose). Sınıflama madde çeşidinden başlamakta ve ana gruba kadar devam etmektedir.

Soru 51: Tüketici fiyatları endeksi sınıflamasında temel olan ana gruplar nelerdir?

Amaca Yönelik Kişisel Tüketim Sınıflamasında temel olan ana gruplar şunlardır:

Gıda ve alkolsüz içecekler
Alkollü içecekler ve tütün
Giyim ve ayakkabı
Konut
Ev eşyası
Sağlık
Ulaştırma
Haberleşme
Eğlence ve kültür
Eğitim
Lokanta ve oteller
Çeşitli mal ve hizmetler

Soru 52: Tüketici fiyatları endeksi mal ve hizmet sepeti nedir?

Tüketici fiyatları endeksinin hesaplanabilmesi için gereken, fiyatlarının takip edileceği seçilmiş mal ve hizmetlerden oluşan sepete mal ve hizmet sepeti denir.

Soru 53: Tüketici fiyatları endeksi mal ve hizmet sepeti nasıl belirlenir?

Tüketici fiyatları endeksinin temeli hanelerin belirli bir dönemde yaptıkları tüketim harcamalarına dayanmaktadır. Tüketim harcamalarına konu olan mal ve hizmetlerin neler olduğu ve ne miktarda satın alındığının belirlenmesi gerekmektedir. Bunun için hanehalklarının tüketim harcamaları “Hanehalkı Bütçe Anketi” ile, turistlerin tüketim harcamaları “Yabancı Ziyaretçiler Anketi” ile, okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastahane, hapishane, kışla ve orduevlerinde yaşayan kişilerin tüketim harcamaları da kurumsal nüfusa yönelik tüketim harcamaları anketi ile tespit edilmiştir.

Her bir mal ve hizmet için yapılan tüketim harcamaları toplam harcama içinde aldıkları paya göre sıralanarak, her bir harcama grubunda önemli paya sahip mal ve hizmetler sepete dahil edilmiştir. Hanehalkları tarafından belirli bir ihtiyacı karşılamak amacıyla satın alınan bütün mal ve hizmetlerin endeks kapsamı içinde yer alması imkansız olduğu için en çok tüketim harcaması yapılan mal ve hizmetler kapsama alınmaktadır.

Soru 54: Tüketici fiyatları endeksi mal ve hizmet sepeti ne sıklıkla güncellenmektedir?

Tüketici fiyatları endeksi mal ve hizmet sepeti her yıl Aralık ayında güncellenmektedir.

Soru 55: Tüketici fiyatları endeksinde piyasaya yeni çıkan maddeler endekse dahil edilebilir mi?

Piyasaya yeni çıkan maddeler tüketim harcamalarında önemli bir paya sahip olduğunda, yıl sonunda mal ve hizmet sepetinin ve harcama ağırlıklarının güncellenmesi sırasında endekse dahil edilmektedir. Yeni önem kazanan mal ve hizmetler tüketici piyasasının izlenmesi ve her yıl uygulanmakta olan tüketim harcamaları anketleri ile tespit edilmektedir.

Soru 56: Tüketici fiyatları endeksi mal ve hizmetlerinin seçiminde hangi ölçütler dikkate alınmaktadır?

Endeks kapsamında yer alan mal ve hizmetlerin seçiminde;

– hanehalklarının tüketim harcamalarında önemli derecede ağırlık almış olması,

– tanımlanabilir nitelikte olması,

– birim fiyatına ulaşmanın mümkün olması,

– fiyatının izlenebilir olması,

– tüketim harcamasında önemli ağırlık almamasına rağmen sürekliliği olan temel maddeler olması (mektup gönderme vb) gibi ölçütler dikkate alınmaktadır.

Soru 57: Tüketici fiyatları endeksi mal ve hizmet sepeti oluşturulurken hangi harcamalar kapsam dışı tutulmaktadır?

Hanehalkı fertlerinin işyerleri için yaptıkları harcamalar, yatırım amacıyla yapılan harcamalar (gayrimenkul alımı, antika alımı gibi), hanehalkı fertlerinin yurtdışında yaptıkları harcamalar, gelir vergileri ve diğer dolaysız vergiler, tasarruflar, kulüp aidatları, hayat sigortası, parasal borçlar ve bağışlar, emekli ve sosyal güvenlik aidatları, benzer sigorta primleri, verilen hediyeler gibi harcamalar kapsam dışıdır.

Soru 58: Tüketici fiyatları endeksi mal ve hizmet sepetinde kapsanan ana grup, alt grup ve madde sayıları nelerdir?

Tüketici fiyatları endeksinde, 12 ana grup altında 44 alt grup ve 423 madde kapsanmaktadır.

Soru 59: Mal ve hizmetlerin ağırlık verilerinin kaynağı nedir?

Madde ağırlıkları, herbir maddeye ilişkin harcama değerlerinin ilgili madde grubunun toplam harcama değerindeki paylarıdır. Tüketici fiyatları endeksinde kullanılan ağırlıklar hanehalkı bütçe anketi, kurumsal nüfus tüketim harcaması anketi ve yabancı ziyaretçiler anketi ile elde edilmektedir. Verilerin hanehalkı bütçe anketinden elde edilmediği ve milli gelirin hanehalkı nihai tüketim harcamaları bileşeni için yetersiz olduğu durumlarda üretim, ihracat, ithalat ve perakende ticaret gibi çeşitli anketlerden elde edilen bilgiler yardımcı kaynak olarak kullanılmıştır.

Soru 60: Tüketici fiyatları endeksinde ağırlıklar nasıl hesaplanır?

Mal ve hizmetlerin nitelikleri göz önüne alınarak bu tüketim maddeleri için yapılan harcama değerleri ve toplam harcama içindeki payları incelenmiştir. Yapılan incelemede bazı maddelerin aylar itibarıyla mevsimsel farklılık ve değişkenlik gösterdiği, bazı maddelerin ise aylar itibarıyla aynı kaldığı gözlenmiştir. Aylar itibarıyla farklılık gösteren maddeler için, aylık harcama değerleri kullanılarak aylık değişken ağırlık hesaplanmıştır (giyim, sebze ve meyve gibi). Diğer maddelere ait ağırlık hesaplanması için 1 Ocak – 31 Aralık 2003 tarihleri arasındaki 12 aylık tüketim değerleri kullanılarak yıllık sabit ağırlık kullanılmıştır.

Maddeye ilişkin harcama değeri

Madde ağırlığı = —————————————————————————

Maddenin ait olduğu alt gruba ait toplam harcama değeri

Aşağıda ağırlıkların hesaplanması ile ilgili örnek bulunmaktadır:

Soru 61: 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi ana grup ağırlıkları nelerdir?

Soru 62: Tüketici fiyatları endeksi için fiyat derleme kapsamına giren yerleşim yerleri nasıl tespit edilir?

Fiyatların derlendiği örnek yerleşim yerleri tespit edilirken konut sayısı, nüfus yoğunluğu ve işyeri sayısı temel ölçüt olarak alınmıştır. Nüfus ve bina sayımları ile 2003 yılı Hanehalkı Bütçe Anketi’nden elde edilen harcama dağılımları yerleşim yerlerinin örneklemini belirlemede kullanılmıştır. Bunun sonucunda 81 il ve 72 ilçe fiyat derleme kapsamındadır.

Soru 63: Tüketici fiyatları endeksinde fiyatların derlenmesinde dikkate alınması gereken konular nelerdir?

Tüketici fiyatları endeksinde kapsanan mal ve hizmetlere ait fiyatların derlenmesinde iki önemli unsur söz konusudur. Bunlar; mal ve hizmet bazında derlenecek fiyat sayısı ve kapsama alınacak işyerlerinin seçimidir.

Soru 64: Fiyat derlenecek işyerlerinin seçimi nasıl yapılır?

Seçilen yerleşim yerlerinde endekste kapsanan mal ve hizmetlerin satışının yapıldığı işyerleri ( market, giyim mağazası, bakkal, kasap, manav, muayenehane vb.), aşağıda belirlenen ölçütlere göre seçilmektedir:

– işyerinin halkın yoğun alış-veriş yaptığı yerler olması,

– işyerinde aranılan nitelikte maddelerin topluca bulunabiliyor olması,

– işyerinin faaliyet değiştirme veya kapanma gibi eğiliminin olmaması,

– işyeri aranılan nitelikleri sağlıyorsa, özellikle 1994=100 temel yıllı endekste takip edilen işyerlerinden olması,

– giyim mağazalarının mümkün olduğunca kadın, erkek, çocuk ve bebek giysilerini bir arada satıyor olması,

– özel amaçlı olup, sadece belirli bir kesime yönelik satış yapan kurum, vakıf, vb. türden bir işyeri olmaması,

– işyerinin fiyat derleme konusunda işbirliğini kabul ediyor olmasıdır.

Zaman içerisinde tüketici fiyatları endeksinde kapsanan işyerleri kapanabilir, faaliyet değiştirebilir veya takip edilen ürünler bulunmayabilir. Bu durumda, yeni işyerleri ile eski işyerleri, madde tanımları ve fiyatlar bakımından karşılaştırılır ve tutarlılık sağlanarak yeni işyeri endekse dahil edilir.

Soru 65: Tüketici fiyatları endeksinde aynı madde için derlenecek fiyat sayısı nasıl belirlenmektedir?

Belirli bir mal ve hizmet için derlenecek fiyat sayısı, mal ve hizmetlerin işyerleri arasındaki fiyat farklılaşma derecesine bağlıdır. Eğer, mal ve hizmetin fiyat değişimi fazla ise, fiyat değişiminin daha az olduğu mal ve hizmete göre daha fazla fiyat sayısına gerek vardır. Pilot çalışmalarda madde tanımlarının belirlenmesi esnasında maddeler, işyerleri arasındaki fiyat farklılaşmasına (varyansına) göre ayrılmış ve bu madde grupları için yeterli sayıda fiyat gözleminin yapılması sağlanmıştır.

Soru 66: Fiyatlandırma sırasındaki KDV ve benzeri vergiler dikkate alınır mı?

Fiyatlar, tüketicinin ödediği KDV vb. vergiler dahil, peşin satış fiyatları olarak derlenir. Aynı malın değişik ölçü birimlerinde paketlenmiş olması fiyat aşamasında güçlük yaratmaktadır, bu durumda tanımlanan ölçü birimine en yakın ölçü birimi takip edilmekte ve standart ölçü birimine dönüştürülmektedir. Eğer bazı mallar için, fiyat listesiyle, satış yerlerinde oluşan fiyat arasında farklılıklar mevcutsa, bu durumda fiyat kataloğunda yer alan fiyatlar değil, satış yerlerinde oluşan gerçek fiyatlar alınmaktadır.

Soru 67: Mal ve hizmete uygulanan taksitli satış fiyatları veya ikinci el fiyatlar kapsanır mı?

Tüketici fiyatları endeksinde mal ve hizmete ait taksitli satış fiyatları veya anlaşmalı fiyatlar derlenmemektedir. Yine ikinci el fiyatlar endekste kapsanmamaktadır.

Soru 68: İndirimli fiyatlar dikkate alınır mı?

İndirimli fiyatlar uygulaması tüm müşteriler için geçerli ise alınmaktadır. İndirimler belirli tüketici grubuyla sınırlıysa bu indirimler dikkate alınmamaktadır.

İndirimlerde dikkat edilecek önemli nokta malın kalitesinin değişmemesidir. Fiyatlarda meydana gelen indirimler malın kalitesinin değişmesinden veya defolu olmasından kaynaklanıyorsa bu fiyatlar dikkate alınmamaktadır. Bazı perakende satıcıları ucuz satmak amacıyla takipte olan ürünlerin kalitesini değiştirip aynı mal gibi piyasaya sürebilir, bu gibi durumlarda gerekli kalite ayarlaması yapılarak fiyatlar endeks hesabına dahil edilmelidir.

Soru 69: Fiyat derlemek için işyerinden madde seçimi yapılırken ölçütler nelerdir?

Tüketici fiyatları endeksinde, işyerlerinde maddenin tanımlanmasında belli ölçütler kullanılmıştır. Bu ölçütler;

– işyerinin işbirliğini kabul etmiş olması

– maddenin tanımının doğru ve net yapılabiliyor olması

– maddenin tanımının endeks kapsamındaki tanım ile tutarlı olması

– kalite farkı olmaması

– ölçü biriminde tutarlılık sağlanması

– maddenin işyerinde satışının sürekli olması

– takip edilen maddenin ait olduğu madde grubuna ait maddelerin de fiyatının takip edilebilir olmasıdır.

Soru 70: Tüketici fiyatları endeksinde madde tanımı niçin önemlidir?

Madde tanımlarının mümkün olduğunca ayrıntılı olmasına ve fiyat derleyen kişinin zorluk çekmemesine dikkat edilmesi gerekmektedir. Böylece fiyat derleyen kişilerin değişmesi durumunda aynı maddenin fiyatının derlenebilmesi sağlanabilmektedir. Marka, model, ölçü birimi ve maddeye ilişkin diğer özel bilgilerden oluşan tanımlar fiyat derlemede en önemli unsurdur. Ayrıca bir madde çeşidinin üretimden kalkması veya talebin azalması vb. nedenlerle piyasada bulunamaması durumunda; yerine ikame alınacak ürünün seçiminde madde tanımları yardımcı olmaktadır.

Soru 71: Tüketici fiyatları endeksinde temel yıl fiyatları nasıl hesaplanır?

2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi için seçilen maddelerin temel yıl fiyatları (Po), 1 Ocak-31 Aralık 2003 tarihleri arasındaki 12 aylık dönemin fiyatlarının ortalamasıdır. Değişken ağırlıklı maddelerin fiyatları ise bulundukları aylardaki ağırlıklarla elde edilmiş ağırlıklı ortalama fiyatlardır.

Temel yıl fiyatları değişik kaynaklar kullanılarak tespit edilmiştir. 2003 Hanehalkı Bütçe Anketi’nin uygulandığı (1 Ocak – 31 Aralık 2003) tarihleri arası uygulanan anketin dönemsel verileri ile seçilen maddeler ve bu maddelere ait birim fiyatlar irdelenmiştir. Ayrıca 1994=100 Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları Endeksinde kapsanan maddelerin 2003 yılına ait fiyatları irdelenmiş ve bunlarla beraber yeni maddelerin fiyatları derlenmeye başlanmıştır. Bu çalışmalar sonucu temel yıla ait aylık birim fiyatlar tespit edilmiştir.

Soru 72: Tüketici fiyatları endeksinde fiyatlar ne zaman derlenir?

Fiyat derleme işinin düzenli zaman aralıklarında yapılması gerekir. Fiyatlar aylık olarak ve her ay aynı dönemde izlenmektedir. Tüketici fiyatları endeksinde sebze ve meyve grubu dışındaki maddeler için ayın 10. ve 20. günlerini içine alan haftalarda fiyatlar derlenir. Sebze ve meyve gruplarında ve petrol ürünleri için ise ay içerisinde fiyatlar çok sık değiştiği için her hafta derlenmektedir. Kiralar ise ay içinde bir defa sorgulanmaktadır.

Soru 73: Fiyat derlemede dikkat edilecek hususlar nelerdir?

Tüketici fiyatları endeksine ait fiyatların derleneceği tarihlerin işyerindeki yetkililer tarafından önceden biliniyor olması ve özellikle alışverişin yoğun olduğu zamanların seçilmemesi gerekmektedir. Aksi halde, iş yoğunluğundan dolayı işyeri yetkilisinin fiyat derlemede yardımcı olmaması gibi istenmeyen bir durum söz konusu olabilir.

Fiyatı derlenen maddenin tanımı çok iyi kontrol edilmelidir. Eğer fiyatlarda değişim söz konusu ise bunun nedenleri irdelenmelidir. Fiyatlarda meydana gelen değişimin gerçek fiyat değişimi mi yoksa tanımdan mı (kalite değişiminden) kaynaklandığı tespit edilmelidir.

Soru 74: Cari fiyat nedir ve nasıl derlenmektedir?

Tüketici fiyatları endeksi hesaplanabilmesi için gereken cari fiyat; endeks kapsamına alınan maddelerin ilgili ayda derlenen fiyatlarıdır. Tüketici fiyatları endeksinde kapsanan mal ve hizmetlerin aylık fiyatları seçilmiş yerleşim yerlerinden, seçilmiş işyerlerinden takip edilmektedir.

Aylık cari fiyatlar, ay içinde meydana gelebilecek fiyat farklılaşmasının elde edilebilmesi amacıyla, yukarıda bahsedilen dönemlerde derlenir.

Ülke genelinde, yerleşim yerlerine göre fiyat farklılığı gösteren maddelerin aylık fiyatları, yerleşim yerlerinden sorumlu bölge teşkilatındaki fiyat anketörleri tarafından derlenmektedir.

Ülke genelinde yerleşim yerlerine göre fiyat farklılığı göstermeyen maddelerin aylık fiyatları ise gerek bölge teşkilatlarının iş yükünü artırmamak, gerekse ayrı ayrı fiyat derlemeden doğabilecek hataları önlemek amacıyla Ankara’dan derlenmektedir. Devlet hastanesi, uçak bileti, mektup gönderme, telekomünikasyon hizmetleri, tekel ürünleri gibi maddeler Ankara’dan derlenen merkezi fiyatlardır.

Soru 75: Kira fiyatları nasıl derlenir?

Fiyat endeksinde kira fiyatlarının izleneceği konutlara ait adres, kiracının adı, soyadı, telefonu gibi bilgilerle konutun ısıtma sistemi, oda sayısı vb. özelliklerinin bulunduğu formlar aracılığı ile her ay kiracı tarafından ödenen kira ücretleri sorgulanır.

Soru 76: Endekste kiralık konutların değiştirilmesi söz konusu mudur?

Kira fiyatı derlenen konut zamanla eskiyebilir, kiracının çıkması ile uzun süre boş kalabilir, ev yıkılabilir veya satılabilir. Bu durumlarda konutun özellikleri dikkate alınarak yeni bir kiralık konut ile ikame edilir.

Soru 77: Bölge fiyatı nasıl hesaplanır?

Cari fiyatların bölgeler için elde edilmesinde yerleşim yerlerinin tüketim harcamalarının ülkede yapılan toplam tüketim harcaması içindeki payından hesaplanan ağırlıklar kullanılmaktadır. Örnek yerleşim yerlerinin ağırlıkları ile cari fiyatlarının ağırlıklı ortalaması elde edilmektedir.

Bölge endeksi hesaplamak için mal ve hizmetlerin fiyatları seçilmiş işyerlerinden fiyat derleme dönemine uygun olarak derlenmektedir. Seçilmiş yerleşim yerleri için mal ve hizmetlerin işyerlerinden gelen fiyatların ortalaması hesaplanmaktadır. Yerleşim yerlerine ait mal ve hizmet çeşitlerinin ortalama fiyatları bu yerleşim yerlerinin bölge içerisindeki alt tüketim grubu ağırlıkları ile çarpılarak bölge için mal ve hizmet çeşidi fiyatı hesaplanmaktadır.

Soru 78: Türkiye fiyatı nasıl hesaplanır?

Türkiye endeksi hesaplanabilmesi için bölge fiyatlarının bölge ağırlıkları ile çarpılarak Türkiye fiyatının hesaplanması gerekir. Türkiye içerisinde bölge ağırlıkları, bölgelerin alt tüketim değerinden aldıkları paylarla hesaplanmaktadır. Cari fiyatların bölgeler için elde edilmesinden sonra Türkiye içerisindeki bölge ağırlıkları ile çarpılarak Türkiye fiyatına ulaşılmaktadır.

Soru 79: Fiyat derlenirken özel formlar kullanılır mı?

Fiyat derleme formları oldukça dikkatli hazırlanmaktadır. Formlarda, işyeri bilgisi (adres, sorumlu kişi, telefon no, faks no) ile fiyatı derlenecek madde adı, maddenin tanımı, varsa marka ve modeli, ölçü birimi, önceki aylardaki fiyatları ve herbir madde için anketör tarafından notların kaydedilebileceği bölüm yer almaktadır.

Soru 80: Fiyatların kontrolü nasıl yapılır?

Cari fiyatlar aylık olarak işyerlerinden fiyat derleme formuna kaydedilmektedir. Fiyat derleme formuna kaydedilen fiyatların ilk kontrolü işyerinde yapılmaktadır. Fiyat serisi ve madde tanımı kontrol edilerek derlenen fiyatlar, fiyat döküm tablosuna aktarılmaktadır. Merkez ve bölge teşkilatı elemanları tarafından özel programlar aracılığıyla kişisel bilgisayarlarda kontroller yapılmakta ve bölgelerde kontrolü yapılmış fiyatlar doğrudan bilgisayar ağı ile Ankara’ya Devlet İstatistik Enstitüsü Fiyat İstatistikleri ve İndeks Şubesine aktarılmaktadır.

Devlet İstatistik Enstitüsü Fiyat İstatistikleri ve İndeks Şubesine bilgisayar ağı ile gelen fiyatlar, bilgisayar ortamında kontrol edildikten sonra (yerleşim yerleri, işyerleri sayısı, fiyat sayısı, aylık, yıllık fiyat değişimleri vb.) endeks hesaplama programına aktarılmaktadır. Farklı kontrol tabloları ile denetim yapıldıktan sonra endeks hesaplanmaktadır.

Fiyatların derlenmesi her ayın 25’i civarında kesildiği için ay sonuna kadar olan önemli fiyat değişimleri ayın son gününe kadar basın ve resmi kanallar aracılığı ile izlenmekte ve değişmeler mümkün olduğunca endekse yansıtılmaktadır. Merkezden derlenen fiyatlarla, devlet kontrolünde olan ürünlerin fiyatlarındaki değişimler gün ağırlıklı olarak endekse yansıtılabilmektedir.

Soru 81: Tüketici fiyatları endeksi hesaplanan en ayrıntılı harcama düzeyi nedir?

Tüketici fiyatları endeksinin hesaplandığı en ayrıntılı harcama düzeyi maddedir. Maddenin fiyatına madde çeşidi (pirinç fiyatına pirinç çeşidi olan baldo pirinç ve berzani pirinç fiyatlarında olduğu gibi) ağırlıklarıyla gidilmektedir. Yani baldo pirincin işyerlerinden (bakkal, market, süpermarket vb) gelen fiyatlarının ortalaması pirincin baldo çeşidi için fiyatını oluşturmaktadır. Bu işlem pirincin berzani çeşidi için de yapılmakta ve elde edilen çeşit fiyatları, madde çeşidi ağırlıkları ile çarpılarak pirincin madde fiyatı bulunmaktadır. Çeşidi olmayan maddelerin fiyatları işyerlerinde alınan fiyatların ortalaması ile bulunmaktadır.

Soru 82: Tüketici fiyatları endeksi kaç basamakta hesaplanır?

Tüketici fiyatları endeksi; 26 bölge ve Türkiye için hesaplanmaktadır. Tüketici fiyatları endeksi, altı basamakta hesaplanır:

Madde endeksi
Alt grup endeksi
Grup endeksi
Alt ana grup endeksi
Ana grup endeksi
Bölge endeksi

IV.BÖLÜM

ÜRETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ

Soru 83: Üretici fiyatı nedir?

Üretici fiyatı, yurtiçinde üretimi yapılan ürünlerin, KDV ve benzeri vergiler hariç peşin satış fiyatıdır. Üretici fiyatları endeksinde, tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık sektörlerinde faaliyet gösteren üreticilerin yetiştirdiği ve piyasaya arz ettiği ürünlerin ilk el satış fiyatları takip edilmektedir. Tarım sektörüne ilişkin bu fiyatlar, Üreticinin Eline Geçen Fiyatlar olarak adlandırılmaktadır.

Soru 84: Üretici fiyatları endeksi nedir?

Üretici fiyatları endeksi, belirli bir referans döneminde ülke ekonomisinde üretimi yapılan ve yurtiçine satışa konu olan ürünlerin, üretici fiyatlarını zaman içinde karşılaştırarak fiyat değişikliklerini ölçen fiyat endeksidir.

Soru 85: Toptan eşya fiyat endeksi ile üretici fiyat endeksi arasında fark var mıdır?

İki endeks arasındaki temel fark fiyat derlenen birimlerde ortaya çıkmaktadır. Toptan eşya fiyat endeksinde fiyatlar, üreticilerin yanı sıra toptan satış noktalarından da (sebze, meyve ve balık hallerinden) derlenmektedir. Toptan eşya fiyatlarına KDV vb. vergiler dahil edilmektedir. Üretici fiyatları endeksinde, fiyatların özellikle üreticilerden derlenmesi esastır ve ürün fiyatları KDV vb. vergiler hariç, yurtiçi peşin satış fiyatlarıdır.

Soru 86: Üretici fiyatları endeksinde ülke ekonomisindeki üretim kapsamı nasıl belirlenir?

2003 temel yıllı Üretici Fiyatları Endeksi’nde ülke ekonomisinde tarım ve sanayi üretimi kapsanmaktadır. Ülkede tarım ve sanayi faaliyeti kapsamında yurtiçine arz edilen üretim temel alınmaktadır. İhracat kapsam dışıdır.

Soru 87: Üretici fiyatları endeksinde kapsanan sektörler nelerdir?

Gayri safi milli hasıla içinde yer alan iktisadi faaliyet kollarından,

Tarımda;

– Tarım, avcılık, ormancılık,

– Balıkçılık,

Sanayide;

– Madencilik ve taş ocakçılığı,

– İmalat sanayi,

– Elektrik, gaz ve su sektörleri 2003 Temel Yıllı Üretici Fiyatları Endeks hesaplamasının kapsamındadır.

Soru 88: Üretici fiyatları endeksinde kapsanmayan sektörler nelerdir?

Üretici fiyatları endeksinde kapsanan beş ana sektör dışında kalan inşaat, toptan ve perakende ticaret, otel ve lokantalar, ulaştırma, depolama, haberleşme, mali aracı kuruluşların faaliyetleri, eğitim, sağlık işleri ve sosyal hizmetler gibi ticaret ve hizmet faaliyetlerinde yer alan sektörler endekste kapsanmamaktadır.

Ticaret ve hizmet faaliyet kollarında, ilgili hizmetlerin standart tanımını yapıp fiyatını belirlemek çoğu zaman imkansız olduğundan 1981=100, 1987=100 ve 1994=100 Temel Yıllı Toptan Eşya Fiyatları ve 2003=100 Üretici Fiyatları Endekslerinde bu sektörler kapsanmamıştır.

Soru 89: Üretici fiyatları endeksi hangi amaçlar için kullanılır?

Üretici fiyatları endeksi değişik amaçlar için kullanılır. Üretici fiyatları endeksi;

– enflasyon ve ekonomide fiyat hareketlerinde,

– hükümetlerin ekonomik politikalarının belirlenmesinde,

– ücretlerin ve fiyatların ayarlanmasında,

– üretim ve verimlilik hesaplarında,

– muhasebe hesapları yapılmasında,

– fiyat analizlerine çalışmalarında,

– yatırım kararları alınmasında önemli bir göstergedir.

Soru 90: Üretici fiyatları endeksi hesaplanmasında ne tür veriler gereklidir?

Üretici fiyatları endeksini hesaplamak için öncelikle ülke ekonomisi içinde üretilen ve yurtiçinde satışı yapılan ürünleri temsil eden bir madde sepetine ihtiyaç vardır. Bu maddelerin üretimden yurtiçine yapılan satış ağırlıklarına, temel yıl ve cari ay fiyatlarına ihtiyaç vardır.

Soru 91: Üretici fiyatları endeksi madde sepeti nasıl belirlenir?

2003 temel yıllı Üretici Fiyatları Endeksi için madde sepeti belirlenirken ülke ekonomisinde 2003 yılında üretimi yapılan tüm maddeler göz önüne alınmıştır. Bu maddelere ilişkin bilgiler Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından üretilmekte olan tarım, imalat sanayi, maden ve enerji üretim istatistiklerinden elde edilmiştir. Her bir ana sektör altında üretimi yapılan maddeler, yurt içindeki satış değerine göre sıralanmış ve en fazla üretimden yurt içi satışı olan maddeler endeks kapsamına alınmıştır. Ayrıca 2003 yılı boyunca uygulanan Üretici Fiyatları Endeksi bilgi derleme anketi ile üretici firmalardan, yurtiçine sattıkları maddelerin tanım, satış miktarı ve fiyatına ilişkin bilgiler derlenmiştir.

Soru 92: Üretici fiyatları endeksi maddelerin seçiminde hangi ölçütler dikkate alınmaktadır?

Üretici fiyatları endeksi kapsamında yer alan maddelerin seçiminde ;

– üretimde önemli derecede ağırlık almış olması,

– tanımlanabilir nitelikte ve birim fiyatına ulaşılabilir olması,

– fiyatı izlenebilir nitelikte olması,

– yurtiçi üretimden satışında sürekliliğin olması

gibi ölçütler dikkate alınmaktadır.

Soru 93: Üretici fiyatları endeksinde hangi madde veya madde grubu kapsanmamaktadır?

Kısa zaman aralıklarında sipariş usulü farklı ebat ve kalitede üretimi olan maddeler, fason üretimler, ithal maddeler ve sadece ihraç edilen maddeler endeks kapsamına alınmamaktadır.

Soru 94: Üretici fiyatları endeksi madde sepetinde kaç madde kapsanmaktadır?

Üretici fiyatları endeksinde 5 ana sektör altında 760 madde kapsanmaktadır.

Soru 95: Üretici fiyatları endeksi kapsamındaki maddelerin sektörlere göre dağılımı nasıldır?

Soru 96: Üretici fiyatları endeksinde kullanılan sınıflamalar nelerdir?

Üretici fiyatları endeksinin hesaplanması kullanılan faaliyet sınıflaması olarak, Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması (EFİS 1.1.), madde sınıflaması olarak Avrupa Topluluğunda Faaliyete Göre Ürünlerin İstatistiki Sınıflaması (FÜS 2002) kullanılmaktadır. Aşağıda bu sınıflamayı açıklayan bir şema yer almaktadır:

Soru 97: Madde sepeti nasıl güncellenmektedir?

Ülke ekonomisinde üretim yapısındaki değişmeler dikkate alınarak mevcut maddelerin ağırlıkları, firmalarla yapılan görüşmeler, tarım ve sanayi üretim istatistiklerinden elde edilen bilgiler ışığında güncellenmektedir. Bunun yanısıra üretimde önemli paya sahip olan yeni maddeler tespit edilmekte, üreticileri ile temasa geçerek endeks kapsamına alınmaktadır.

Soru 98: Üretici fiyatları endeksinde ağırlık verilerinin kaynağı nedir?

Üretici fiyatları endeksinde sepeti oluşturulurken kapsanan sektörlerin ülke ekonomisindeki üretim ve satış değerlerine göre ve madde sepetindeki ürünlerin ilgili madde grubundaki satış değerlerine göre aldıkları paylara ağırlık denir. Bunun dışında her bir maddeyi üreten firmalar yine yurtiçi satış değerlerine göre ağırlıklandırılmışlardır.

Üretici fiyatları endeksinde kullanılan tüm ağırlıklar Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından üretilmekte olan tarım, imalat sanayi, maden ve enerji üretim istatistiklerinden elde edilmiştir. Ayrıca 2003 yılı boyunca uygulanan Üretici Fiyatları Endeksi bilgi derleme anketi sonuçları firmaların ağırlıklarının belirlenmesinde kullanılmıştır.

Soru 99: Sektör, madde ve firma ağırlıkları nasıl hesaplanır?

Üretici fiyatları endeks kapsamına ait ağırlık hesaplaması için, gayri safi milli hasıla içerisinde yer alan beş ana sektörün üretimden yurtiçi satış değerinin, toplam üretimden yurtiçi satış değerine oranlanması ile sektör ağırlıkları hesaplanmıştır.

Alt sektör ağırlıkları, alt sektör satış değerlerinin toplam satış değerine oranlanması ile hesaplanır. Her bir madde kendi grubu içerisinde toplam yurtiçi satış değerinden aldıkları paylar oranında ağırlıklandırılarak madde ağırlıkları hesaplanır.

Soru 100: Üretici fiyatları endeksinde aylar itibariyle değişken ağırlıklar kullanılır mı?

Üretici fiyatları endeksinde, 2003 yılı aylık bilgi derleme anketi sonucunda maddelerin nitelikleri göz önüne alınarak üretimden yurtiçi satışları incelenmiştir. Yapılan incelemede tarım ve balıkçılık sektörü dışındaki sektörlerde aylar itibariyle maddelerin üretimden yurt içi satışlarında büyük farklılıklar gözlenmemesine rağmen, tarım ve balıkçılık sektöründe bazı maddelerin üretim ve satışlarının aylar itibariyle mevsimsel farklılık ve değişkenlik gösterdiği, bazı maddelerin ise aylar itibarıyla aynı kaldığı gözlenmiştir. Aylar itibariyle farklılık gösteren maddeler için, aylık yurtiçi üretimden satış değerleri kullanılarak aylık değişken ağırlık hesaplanmıştır (sebze, meyve ve su ürünleri). Diğerleri için ise yıllık sabit ağırlık kullanılmıştır.

Soru 101: Üretici fiyatları endeksinde tarımsal ürünlerin ağırlıklarının kaynağı nedir?

Üretici Fiyatları Endeksinde tarımsal ürünlerde sabit ağırlıkların hesaplanmasında kaynak olarak Devlet İstatistik Enstitüsü’nün 2002 ve 2003 yıllarına ait üretim ve fiyatların yer aldığı “TARIMSAL YAPI” (Üretim-Fiyat-Değer) yayını ve Çevre ve Orman Bakanlığı’nın verileri, ticaret borsaları, tarım birlikleri, balık halleri ve su ürünleri üretim tesislerine ait veriler kullanılırken, değişken ağırlıkların hesaplanmasında ise 63 ilin Toptancı Sebze ve Meyve Hal bilgileri kullanılmıştır.

Tarım sektörü için üretici fiyatları endeksi hesaplanırken, Bitkisel Ürünlerin 2002 ve 2003 yıllarına ait ortalama üretim miktarları kullanılırken, Canlı Hayvanlar, Hayvansal Ürünler, Su Ürünleri ve Ormancılık sektörleri için 2004 yılı bilgileri kullanılmıştır. Tüm gruplar için 2003 yılı ortalama fiyatları, üretim miktarları ile çarpılarak 2003 yılı satış değeri elde edilmiştir. 2001 yılı Pazara Çıkma Oranı ile 2003 yılı satış değerinin çarpımından madde bazında 2003 yılı pazarlanan satış değerleri elde edilmiştir. Bu değerlerden ihracat değerleri çıkarılarak 2003 yılı net yurt içi pazarlanan satış değerleri bulunmuştur.

Bu değerler üzerinden madde, alt grup ve ana gruplara ilişkin Türkiye ve Bölgesel İndeks için dikey ağırlıklar hesaplanmıştır. Borsa, Birlik-Kurum, TMO ve Pazar ağırlıklarının tespitinde borsada işlem gören maddelerin değerleri ile TMO ve Birlik-Kurumların yapmış olduğu alım değerlerinin toplamı, net yurt içi pazarlanan satış değeri toplamından çıkartılmış ve kalan değer Pazar değeri olarak kullanılmıştır. Elde edilen bu değerler üzerinden Borsa, Birlik, TMO ve Pazar ağırlıkları bulunmuştur.

Soru 102: Üretici fiyatları endeksinde tarımsal ürünler için kullanılan Pazara Çıkma Oranı (PÇO) nedir?

Üreticinin, üretiminden tohumluk için ayırdığı, hayvan yemi olarak kullandığı, kendi tüketimi için ayırdığı ve zayiat dışında kalan miktar pazarlanan miktardır. Bu pazara çıkma oranlarını hesaplamak amacıyla Enstitümüz tarafından Tarım ve Köyişleri Bakanlığının ilçe teşkilatları aracılığıyla, “Bitkisel ve Hayvansal Ürünler Pazarlama Araştırması, 2001” uygulanmıştır. Endeks çalışmasında 12 bölge bazında maddelere ait 2001 yılı PÇO kullanılmıştır.

Soru 103: Üretici fiyatları endeksi ana sektör ağırlıkları nedir?

Soru 104: Üretici fiyatları endeksinde fiyat derlenecek firmalar nasıl seçilir?

Üretici fiyatları endeksinde kapsanan maddelerin üreticilerine Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından üretilmekte olan tarım, imalat sanayi, maden ve enerji üretim istatistiklerinden ulaşılmıştır. Bu firmalara 2003 Temel Yıllı Üretici Fiyatları Endeksi Bilgi Derleme Anketi uygulanmış, aynı maddeyi üretip satan firmaların toplam yurtiçi satış değerleri sıralanarak en çok pay alan firmalar seçilmiştir. Ayrıca maddelerin firmalar arası fiyat varyanslarına bakılarak, maddelerin fiyatlarının takip edileceği firma sayısı belirlenmiş ve bu firmalar yurtiçi satış değer ve miktar büyüklüğüne orantılı olarak tabakalı örnekleme yöntemiyle seçilmiştir.

Soru 105: Üretici fiyatları endeksi tarım sektörü seçilen maddelerin fiyatları nerelerden derlenmektedir?

Tarım sektörü için seçilen maddelerin fiyatları; bitkisel ürünler, canlı hayvanlar ve hayvansal ürünler için Pazar, Birlik-Kurum, Ticaret Borsaları, ÇAYKUR Genel Müdürlüğü, Şeker Fabrikaları Genel Müdürlüğü ve Toprak Mahsulleri Ofisi’nden, balık ve diğer su ürünleri için Balık Toptancı Hali, Su Ürünleri Kooperatifleri ve Balıkçılık Tesislerinden, Orman ürünlerinin fiyatları ise Çevre ve Orman Bakanlığı’ndan derlenmektedir.

Soru 106: Üretici fiyatları endeksinde firmalardan fiyatı izlenecek madde tanımı nasıl olmalıdır?

Firmalardan, ürettiği maddeye ait tanımlar, maddenin tüm ayrıntıları (renk, ebat, cins vb.) ile özel kodları var ise belirtmesi istenerek en ince ayrıntısına kadar alınmaktadır. Böylece herhangi bir maddenin fiyat takibinde olabilecek tanım ve fiyat karışıklıkları önlenmeye çalışılmaktadır. Endekse seçilen maddelerin, içinde yer aldığı grubu temsil edecek nitelikte olması, tanımının iyi yapılması, fiyat takip edilecek standardının olması gerekmektedir. Tanımlar, daha sonradan yapılabilecek kalite ve fiyat ayarlamalarının yapılmasına elverecek boyutta ayrıntılı olarak belirlenmektedir.

Soru 107: Hangi firmalar üretici fiyatları endeksinde kapsanmaz?

Yurtiçi üretim ve satıştan çok az ağırlık almış firmalar, belirli zaman aralıklarında sipariş üzerine farklı ebat ve kalitede üretimi olan firmalar, fason üretim yapan firmalar, yurt içi üretimleri olmayıp sadece ithal madde satışı olan firmalar veya sadece ihracata yönelik üretim ve satışı olan firmalar endeks kapsamına alınmamıştır.

Soru 108: Üretici fiyatları endeksinde sektörler itibarıyla derlenen firma sayısı nedir?

Üretici fiyatları endeksinde 5 ana sektör altında 1816 firma kapsanmaktadır.

Soru 109: Üretici fiyatları endeksinde yeni işyerleri endeks kapsamına alınabilir mi?

Ülke ekonomisinde üretim yapısındaki değişmeler dikkate alınarak endeks kapsamındaki firmalar güncellenmektedir. Zamanla endekste kapsanan işyerleri kapanabilir, faaliyet değiştirebilir, fason üretime geçebilir veya takip edilen ürünler bulunmayabilir. İşyerlerinde bu olay süreklilik arz ederse bu durumda aynı tanımlarda maddeleri üretip yurtiçine satan yeni firmalar endekse dahil edilmektedir.

Soru 110: Ürünlere uygulanan taksitli satış, ulaştırma giderleri fiyatlarda kapsanır mı?

Üretici fiyatları endeksinde, ürünlere uygulanan taksitli satış fiyatları, anlaşmalı fiyatlar ve ulaştırma bedeli kapsanmamaktadır.

Soru 111: Özel indirimli fiyatlar dikkate alınır mı?

Üretici fiyatları endeksinde maddelere uygulanan özel indirimli satış fiyatları endekste kapsanmamaktadır. Eğer indirimli satışlar üretim piyasasında etkin ise endekste kapsanmaktadır. Fiyatlarda meydana gelen indirimler malın kalitesinin değişmesinden kaynaklanıyorsa bu fiyatlar dikkate alınmamaktadır. Üretici fiyatları endeksinde mevsimlik maddelerde görülen fiyat değişimleri alınmaktadır.

Soru 112: Temel yıl fiyatları nasıl hesaplanır?

Sabit ağırlıklı maddelerin temel yıla ait fiyatları 1 Ocak-31 Aralık 2003 tarihleri arasındaki on iki aylık dönemin fiyatlarının aritmetik ortalamasıdır.

Değişken ağırlıklı maddelerde ise temel yıl fiyatları, bulundukları aylardaki ağırlıkları ile ağırlıklandırılarak elde edilmiş ağırlıklı ortalama fiyatlardır.

Üretici fiyatları endeksi için seçilen maddelerin temel yıl fiyatları (Po), değişik kaynaklar kullanılarak tespit edilmiştir. 2003 yılı “Üretici Fiyatları Endeksi Aylık Bilgi Derleme Anketi”nin uygulandığı (1 Ocak-31 Aralık 2003) tarihleri arası anketten seçilen maddeler ve bu maddelere ait birim fiyatlar irdelenmiştir. Anketten seçilen maddelerin aylık fiyatları ile bu maddelerin aylık üretimden yurtiçi satış değer toplamı, üretimden yurtiçi satış miktarına oranlanarak birim fiyat karşılaştırması yapılmıştır. Ayrıca 1994=100 Toptan Eşya Fiyatları Endeksinde kapsanan maddelerin 2003 yılına ait fiyatları irdelenmiştir. Bu çalışmalar sonucu temel yıla ait aylık birim fiyatlar tespit edilmiştir.

Soru 113: Fiyat derleme dönemi nedir?

Üretici fiyatları endeksinde tarım sektöründe yer alan maddeler dışındaki maddeler için her ayın 5-15 ve 25. günlerin fiyatları derlenmektedir. Tarım sektöründe ise Üreticinin Eline Geçen Fiyatlar, her ayın birinci ve ikinci haftasını içine alacak şekilde aylık olarak derlenmektedir.

Soru 114: Cari fiyat nedir ve nasıl hesaplanır?

Üretici fiyatları endeksinin hesaplanabilmesi için gerekli olan maddelerin cari aya ait derlenen fiyatlarına denir.

Endekste kapsanan maddelerin aylık cari fiyatları seçilmiş firma, kurum ve kuruluşlardan, ilçe pazarlarından, ticaret borsalarından, su ürünleri kooperatiflerinden ve belediyelerden her ay özel formlar aracılığıyla derlenmektedir. Üreticinin Eline Geçen Fiyatlar, pazar kurulan 863 Tarım İlçe Müdürlüğü’nden özel formlar aracılığı ile posta yoluyla derlenmektedir. Ocak 2005 ayından itibaren internet aracılığı ile de derlenmeye başlanmıştır. Şeker pancarı, tütün, çay gibi ürünler için hükümetin belirlediği destekleme alım fiyatları takip edilmektedir.

Madencilik, imalat sanayi ve enerji sektörlerinde aylık cari fiyatlar, ay içinde meydana gelebilecek fiyat farklılaşmasının elde edilebilmesi amacıyla özel bir form aracılığıyla derlenmektedir. Fiyatlar firmalardan KDV vb. vergler hariç, fabrika çıkış ve peşin teslim fiyatı olarak derlenmekte, özel indirimler dikkate alınmamaktadır. Firmalardan fiyatlar her ayın 5.,15. ve 25. gün fiyatları olarak derlenmekte ve bu günlerin basit ortalaması aylık cari fiyat olarak kullanılmaktadır.

Enerji sektöründe elektrik fiyatları Türkiye Elektrik Ticaret Anonim Şirketi’nden (TETAŞ), su fiyatları seçilen 19 ilin belediyesinden ve doğalgaz fiyatları ise Botaş’tan derlenmektedir.

Soru 115: Fiyat derlemede dikkat edilecek hususlar nelerdir?

Fiyat derlemede dikkat edilecek hususlar şunlardır:

– fiyatlarda KDV ve benzeri vergilerin hariç olması,

– maddenin üretimden kalkması durumunda aynı tip maddenin ikame alınması,

– aşırı fiyat dalgalanmalarının sebebinin araştırılması,

– formlar aracılığı ile alınan fiyatlarda hatalı fiyat gönderilmesinin giderilmesi.

Soru 116: Fiyatların kontrolü nasıl yapılır?

Cari fiyatlar firmalardan aylık fiyat derleme formu ile derlenmektedir. Fiyat derleme formu ile derlenen fiyatların ilk kontrolü fiyat derlenen işyerinde yapılmaktadır. Daha sonra Devlet İstatistik Enstitüsü Bölge Müdürlüklerinde fiyat serileri ve madde tanımları kontrol edilerek derlenen fiyatlar Ankara’ya Fiyat İstatistikleri ve İndeks Şubesi’ne gönderilmektedir. Derlenen fiyatlar Enstitü elemanlarınca bilgisayarlara girilmekte, fiyat serileri, bir önceki ay fiyatı ile cari ay fiyatı değişim oranları incelenerek çeşitli analiz ve kontroller yapılmaktadır. Son olarak madde grupları itibariyle ağırlıklı ortalama fiyatların artışları kontrol edilerek endeks kontrolü tamamlanmış olmaktadır.

Kontrollerde görülen problemler bölge müdürlükleri veya doğrudan firma yetkilisi ile görüşülerek irdelenmektedir. Fiyatların derlenmesinden sonra ay sonuna kadar olan değişmeler basından, resmi yayınlardan, gerekse firmaların bildirimleri ile mümkün olduğunca endekslere yansıtılmaktadır.

Soru 117: Üretici fiyatları endeksi hesaplamasında en ayrıntılı düzey hangisidir?

Üretici fiyatları endeksi en alt düzeyde madde endeksi olarak hesaplanmaktadır. Madde fiyatının temel dönem fiyatına oranlanması ile bulunmaktadır.

Cari fiyat

Madde endeksi= —————————–* 100

Temel dönem fiyatı

Soru 118: Üretici fiyatları endeksi hesaplaması hangi düzeylerde hesaplanır?

Üretici fiyatları endeksi altı basamakta hesaplanır.

Madde endeksi
Madde alt grubu endeksi
Faaliyet endeksi
Alt sektör endeksi
Ana sektör endeksi
Genel endeks

Soru 119: Fiyat derleyen personelin eğitimi nasıl yapılır?

Fiyat derleme çalışmaları üretici ve tüketici fiyatları endeksi için merkez ve bölge müdürlüklerinde Fiyat İstatistikleri ve İndeks Şubesi elemanlarınca yürütülmektedir. Fiyat derleme çalışmasında ilk defa görev alacak elemanlar ise, endeks konusunda bilgilendirildikten sonra, başlangıçta deneyimli elemanlar ile birlikte çalıştırılmakta ve işyeri sahibiyle iletişim kurmaktan madde tanımları ve fiyatların yerinde sorgulanmasına kadar bir çok konuda tecrübe kazanmaktadırlar.

Fiyat derlemekle görevli elemanların görev yerleri belirlenerek bir kontrolör tayin edilmektedir. Kontrolör, fiyat derlemekle görevli elemanın karşılaştığı sorunları çözmekten ve derlediği fiyatları kontrol etmekten sorumludur. Gerektiğinde bizzat işyerlerine giderek fiyat derleme çalışmasına nezaret ederek yapılan yanlışlıklara müdahale edebilmektedir.

V.BÖLÜM

ENDEKS HESAPLAMA YÖNTEMİ

Soru 120: Endeks hesaplanmasında hangi formül kullanılır?

2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları ve Üretici Fiyatları endeksi daha önce değişik temel yıllar kullanılarak hesaplanan diğer endekslerde olduğu gibi Laspeyres formülü kullanılarak hesaplanmaktadır. Laspeyres formülü, belirli bir dönem için belirlenen mal ve hizmet sepetine dayanmaktadır. Bu dönem, son hesaplanan endekste 2003 yılı olarak belirlenmiştir. Mal ve hizmetlere ait ağırlıkların belirlendiği 2003 yılı içinde endeks sepetine alınan mal ve hizmetlere ait ortalama fiyatlar da belirlenmektedir. Daha sonra, endeks sepetinde yer alan mal ve hizmetlere ait cari fiyatlar derlenmekte ve bu fiyatlar daha önceden tespit edilmiş ağırlıklarla çarpılarak temel yıl fiyatlarına oranlanmaktadır. Madde sepetlerinin ve ağırlıklarının güncellemesi her yılın sonunda yapılmakta ve zincirleme Laspeyres formülü ile seri devam ettirilmektedir.

Soru 121: Zincirleme Laspeyres formülü nedir?

Laspeyres formülü ile hesaplanan endeks serisinin bir önceki döneme göre ilişkilendirilerek devam ettirilmesidir. Bu yöntemle endeks hesaplamak için fiyatları takip edilen maddelerin her yıl ağırlıkları ve madde sepeti güncellenebilmektedir. Bunun için her yıl Aralık ayı itibari ile yeni maddeler endekse dahil edilmekte ve yeni ağırlıklar endeks hesabında kullanılmaktadır. Cari fiyatlar bir önceki Aralık ayı fiyatları ile karşılaştırılarak Aralık ayı endeksi ile çarpılarak zincirleme işlemi yapılmaktadır.

Soru 122: Endeks hesaplanmasında kullanılan değişkenler nelerdir?

Açıklanan formül temel yıl için şu şekilde tanımlanabilir.

Temel yıldan sonra gelen yıllarda Po bir önceki yılın Aralık ayı fiyatı olacak ve endeks bir önceki yılın Aralık ayı endeksi ile çarpılarak zincirlenmektedir. Bu suretle endeks referans dönemi değişmeden ağırlıklar güncellenmekte ve yeni önem kazanan mal ve hizmetler endeks madde sepetine dahil edilmektedir.

BÖLÜM

YAYINLAMA ŞEKLİ

Soru 123: Endeks sonuçları hangi yayında açıklanır?

Hesaplanan aya ait endeks sayıları ve endeks sayılarındaki değişim oranları, bir sonraki ayın 3’ünde yayınlanan Haber Bülteni ve internet aracılığı ile kamuoyuna duyurulmaktadır.

Soru 124: Endeks sonuçları ve değişim oranları neleri ifade eder?

Aylık Haber Bültenlerinde endeks sayılarının bir önceki aya göre değişim oranı (aylık enflasyon oranı), bir önceki yılın aralık ayına göre değişim oranı, bir önceki yılın aynı ayına göre değişim oranı (yıllık enflasyon) ve 12 aylık ortalamalara göre değişim oranına ilişkin göstergeler yayınlanmaktadır. Bu oranlar ilgili ayda hesaplanan endeks rakamının bir önceki ayın, aralık ayının, bir önceki yılın aynı ayının endeks sayılarına göre yüzde değişimini ifade eder.

Aylık değişim oranı: İlgili ayda hesaplanan endeks rakamının bir önceki aya göre yüzde değişim oranını ifade eder. Değişim oranlarıyla ilgili olarak aşağıda yer alan örneklerde Ekim 2004 cari ay olarak değerlendirilmektedir.

12 aylık ortalamalara göre değişim: İlgili ay hesaplanan endeks rakamı dahil olmak üzere geçmiş on iki ayın endeks sayılarının aritmetik ortalamasının, ilgili aydan on iki ay öncesinden başlayan on iki aylık dönemin endeks sayılarının aritmetik ortalamasına göre yüzde değişim oranıdır Cari aya ait endeks değeri dahil geriye dönük 12 aya ait endekslerin ortalamasının (d1) bir önceki 12 aylık endeksler ortalamasına (d2) oranlanmasıyla bulunmaktadır.

Soru 125: Bilgiler kullanıcıya hangi yollarla ulaştırılır?

Fiyat endeksleri kamuoyu tarafından yaygın olarak kullanılan bir göstergedir. Bu nedenle güvenilir olması çok önemlidir. Bu sadece verilerin doğruluğuyla bağıntılı olmayıp, verilen bilgilerin iyi anlatılmasıyla da ilgili bir konudur.

Endeksin yönteminin yayınlanması ve yapılan değişikliklerden kamuoyunun haberdar edilmesi gerekmektedir. Yayınların geciktirilmeden yapılması güveni artırıcı bir unsurdur.

Bilgilerin zamanında kullanıcıya ulaşması ve bunun devamlılığı, Devlet İstatistik Enstitüsünün önem verdiği bir konudur. Fiyat endeks sonuçları her ayın 3’ ünde saat 1630’da haber bülteniyle kamuoyuna duyurulur. Sonuçlar, radyo ve televizyon aracılığıyla aynı gün ve saatte, gazetelerde ise bir sonraki gün çeşitli yorumlarla birlikte kamuoyuna duyurulmaktadır.

Endeks sonuçları, yukarda belirtilen yazılı ve sözlü duyurunun yanı sıra talep üzerine elektronik posta olarak da kullanıcıya duyurulmaktadır. Ayrıca veriler, yayınlanır yayınlanmaz, internete aktarılmakta ve böylelikle geniş bir kullanıcı kitlesine ulaştırılmaktadır. Yayınlanan sonuçlarla ilgili geniş açıklamalar istenilmesi halinde yazılı olarak yapılabilmektedir. Başvuruların yapılabilmesi için gerekli adres, telefon numarası, fax ve benzeri bilgiler yayınlarımızda yer almaktadır.

Yazılı ve elektronik posta ortamında yapılan yayınların yanı sıra kişi ve kuruluşlardan gelen talepler doğrultusunda çeşitli verilerin verilmesi de söz konusudur. Bu bilgiler disket ortamında veya yazılı olarak ulaştırılmaktadır. Özellikle OECD, ILO, Birleşmiş Milletler vb. kuruluşlar çeşitli soru formları aracılığıyla verilerimize ulaşabilmektedirler.

KAYNAKLAR

– 1994=100 Temel Yıllı Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları Endeksi Metodolojisi, DİE, Mayıs 1991.

– 1994=100 Temel Yıllı Toptan Eşya Fiyatları Endeksi ve Metodolojisi, DİE, Mayıs 1991.

– BLS Handbook of Methods, U.S. Department of Labour Bureau of Labour Statistics, April 1988 Bulletin 2285.

– Compendium of HICP reference documents (2/2001/B/5), Eurostat 2001.

– Consumer Price Indices Manual: Theory and Practice, International Labour Office, http://www.ilo.org/public/english/bureau/stat/guides/cpi/index.htm , Aralık 2003.

– Essays in Index Number Theory, Dievert, W.E. , A.O. Nakamura; North Holland, 1993.

– International Standart of International Industrial Classification, 3th Revision, New York, 1990.

– Manual on Producers Price Indices for Industrial Goods, Statistical Papers, Series M, No:66, United Nations, New York, 1980.

– Producer Price Indices Manual: Theory and Practice, International Labour Office, http://www.ilo.org/public/english/bureau/stat/guides/ppi/index.htm , Aralık 2003.

– System of National Accounts, 1993.

– Tüketici Fiyatları Endeksleri 1994 Yılı Hazırlık Çalışmaları, DİE, 2003.

TUİK’ten İktibas Edilmiştir.