Rehberlerin Sigortalılığı

Rehberlerin Sigortalılığı

Şeyla DEMİRCAN
Doktora öğrencisi, Akdeniz Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm
İşletmeciliği ve Otelcilik A.B.D.
[email protected]

Mürşidin DEMİRCAN
Maliye Bilim Uzmanı, SMMM
[email protected]

GİRİŞ

2008 yılı öncesi dönemde birçok sosyal güvenlik kurumunun mevcudiyeti nedeniyle rehberlerin nasıl ve hangi kurumdan sigortalanacağı ile ilgili farklı yaklaşımlar bulunmaktaydı. Uygulamaya bakıldığında, Türk mevzuatının şart koştuğu yeterliliklere haiz gerçek kişiler, çeşitli kanun, yönetmelik ve iç genelgelerde rehber olarak adlandırılmış1 olup, Türk Standartları Enstitüsü ve Mesleki Yeterlilik Kurumu profesyonel turist rehberliği mesleği ile ilgili ulusal standartları yayınlamıştır.

Çalışma ortamı ve koşulları dikkate alındığında rehberlerin birçok kurum ve kişi ile iletişim halinde olduğu anlaşılmaktadır. Rehberlik mesleği her türlü iklim koşullarında açık veya kapalı mekânlarda, uzun ve değişken çalışma saatlerinde seyahat etmeyi gerektiren, hareketli ve değişken ortamlarda çalışılabilmeyi gerektirir. Bu nedenle rehberlik mesleğinin icrası esnasında kaza ve yaralanma riskine karşı gerekli iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınması gerekir (2). Rehberlik mesleğindeki risk bazen kalıcı sakatlık veya ölümle sonuçlanmaktadır. Turların düzenlenmesinde benzer olayların çok sık tekrarlanması, gerekli tedbirlerin ve uyarıların dikkate alınmadığının göstergesidir3. Olası kazalarda zarar görecek meslektaşın sağlık giderlerinin karşılanabilmesi için günümüzde rehberler “Rehber Sosyal Yardım ve Dayanışma Fonu” oluşturma çalışmasını başlatmıştır4. Çalışmamızda kullanılan rehber kavramı profesyonel turist rehberini ifade etmektedir.

1. SOSYAL SİGORTALAR VE GENEL SAĞLIK SİGORTASI KANUNU AÇISINDAN REHBERLERİN DURUMU

Daha önceden SSK kapsamında sigortalı sayılanlar ile Bağ-Kur sigortalıları ve T.C. Emekli Sandığı iştirakçilerinin hangi statüde sigortalı sayılacakları 5510 sayılı Kanunun 4.maddesinde açıklanmıştır. Yeni düzenlemeye göre sigortalı sayılanlar 4/a, 4/b ve 4/c olarak sınıflandırılmıştır. Karakaş’ın (2009) yaptığı sınıflandırmaya göre:

• SSK’lıların yeni adı : (4/1-a) olup bu kapsamda;

– 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu

– 2925 sayılı Tarım İşçileri Sosyal Sigortalar Kanununa tabi olanlar yer almaktadır.

• Bağ-Kur’luların yeni adı : (4/1-b) olup bu kapsamda;

– 1479 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kanunu ve

– 2926 sayılı Tarımda Kendi Adına ve Hesabına Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kanununa tabi olanlar, yer almaktadır.

• Emekli Sandığı sigortalıların yeni adı: (4/1-c) olup bu kapsamda;

– 5434 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanununa tabi olanlar yer almaktadır5.

1.1 Bağımlı Çalışan Rehberlerin Sigortalılık Durumu

Akbulut’un (2006) Ege bölgesinde yaptığı araştırmada, rehberlerin yüzde 60,9’unun emeklilik güvencesi varken yüzde 39,1’inin emeklilik güvencesinden yoksun olduğu anlaşılmıştır6. Akbulut’ta göre emeklilik güvencesi olan rehberlerin yüzde 40,6’sı SSK, yüzde 23,6’sı özel emeklilik kuruluşlarına, yüzde 22,6’sı Bağ-Kur’a, yüzde 13,2’si Emekli Sandığı’na kayıtlıdır7. Bu tespitten anlaşılacağı üzere rehberlerin emeklilik güvence türleri değişiklik göstermektedir.

1.1.1 Hizmet Akdine Tabi Olarak Çalışan (İşçi) Rehberlerin Sigortalılık Durumu

Bir kimse hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılıyor ise 5510 sayılı Kanunun 4/a maddesi hükmü gereğince sigortalı sayılır.

Sosyal sigorta ilişkisinin kurulması ve bu ilişki dolayısıyla Kurum-Sigortalı ve işveren arasında yükümlülük hak ve menfaatlerin doğuşu açısından sigortalılığın başlangıcı önem taşımaktadır. Sigortalılığın başlangıcının, hizmet sözleşmesinin düzenlendiği zaman mı yoksa fiili çalışmaya başlandığı zaman mı olduğu konusunda (mülga 506 sayılı Kanun döneminde) doktrinde gerçekleşen tartışmalar dava konusu yapılmıştır. Yargıtay fiilen işe8 başlamanın sigortalılık başlangıcı olduğu yönünde karar tesis ederek bu konudaki tartışmalara son vermiştir.

5510 sayılı Kanun sigortalılığın başlangıcını kesin olarak belirtmiştir. Bu Kanunda 4/a grubunda yer alan sigortalıların (işçilerin) sigortalılık başlangıcı fiilen çalışmaya başladıkları tarihten itibaren başlamaktadır. Kanunun (4/a) grubundan sigortalı olanlar daha önceden SSK, kapsamında sigortalı sayılan kişilerdendir. Eğer bir rehber, hizmet akdine tabi olarak bir işyerinde çalışmaya başlamış ise 5510 sayılı Kanunun 4/(a) maddesi uyarınca sigortalı sayılır9.

İşverenler 5510 sayılı Kanunun 4/(a) bendi kapsamında sigortalı sayılan kişileri (işçiyi) sigortalılık başlangıç tarihinden önce (işe başlamadan önce) sigortalı işe giriş bildirgesi ile Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmekle yükümlüdür10. Öyle ise bağımlı çalışacak rehberlerin hangi gün işe başlayacakları, daha işe başlamadan önce, işveren tarafından kuruma bildirilecektir.

Sosyal sigorta ilişkisi, kural olarak dayanağı olan çalışmanın kesin olarak ortadan kalkmasıyla birlikte sona ermektedir11. Ancak kanun koyucu sigortalıyı koruma amacıyla bazı sigorta kollarında fiili çalışma sona ermiş olsa dahi bu sigorta kollarında sigortalılık niteliğinin devam etmesini öngörmüştür12. 5510 sayılı Kanunun 9. maddesinde hizmet akdine istinaden çalışmaları nedeniyle sigortalı sayılanların sigortalılıklarının kural olarak hizmet akdinin hitamında sona ereceği belirtilmiştir. 4/(a) kapsamında sigortalı sayılan diğer kişilerin ise sigortalı sayılmalarını gerektiren çalışmanın sona ermesi ile sigortalılıkları sona erecektir13. Ancak, hastalık ve analık sigortası kapsamında da yer alan 4/a sigortalıları bu sigorta kollarından yararlanmaları bakımından sigortalılıklarının sona erdiği tarihi takip eden onuncu günden başlayarak hastalık ve analık sigortası yitirmiş sayılır14.

1.1.2 Kamu İdarelerinde Çalışan Memur (Mihmandar) Rehberlerin Sigortalılık Durumu

Kamu idarelerinde kadro ve pozisyonlarda sürekli olarak çalışanlar, sözleşmeli olarak çalışanlar ve açıktan vekil atananlar15 5510 sayılı Kanunun 4/(c) maddesine göre sigortalı sayılırlar16. Devlet memurluğuna alınma, alıştırma, atanma, yer değiştirme gibi işlemler ile memurlara sağlanacak sosyal hak ve yardımların neler olduğu 657 sayılı Kanunun ilgili hükümlerinde yer almaktadır. Kamu hizmetinin gereği gibi yerine getirilmesinde bazı memurlar görevleri icabı rehberlik belgesi sahibidir. Mihmandar olarak görev yapacaklar ile ilgili olarak Mihmandarlık Görevi Hakkında Yönetmelik yayınlanmıştır17 ve rehber gibi görev yapan bazı memurlara idare tarafından mihmandarlık görevi verilmiştir. Kendilerine mihmandarlık görevi verilecek kimselerin, bakanlığın açtığı “Tercüman Rehber” kurslarına katılmaları ve buradan tercüman rehber belgesi almaları gerekir18. 1618 sayılı Kanunun 1/(f) maddesindeki rehber tanımı dikkate alındığında belge sahibi mihmandarların da rehber olarak kabulü gerekir.

1.1.3 Bağımsız Çalışan (Esnaf) Rehberlerin Sigortalılık Durumu

Serbest çalışan rehberler sadece tek bir seyahat acentası veya tur operatörü ile sürekli olarak çalışmak yerine, farklı seyahat acentalarının düzenledikleri turlara rehberlik eder.

Rehberler seyahat acentası işletme belgesi sahibi olan tüzel kişi ile “rehberlik hizmet sözleşmesi” düzenler. Rehberler sözlü anlaşma ile de başka acentaların turlarına rehberlik yapabilir19.

Bir kimse kendi adına ve hesabına bağımsız çalışırken gelir vergisinden muaf dahi olsa, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı ise sigortalı sayılır. 5510 sayılı Kanunun 4 maddesi (b) bendi 1.nci ve 2.nci fıkraları gereğince hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan “Ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanlar” ile “Gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar” sigortalı sayılırlar. Kanunun bu hükmü gereğince; serbest rehberlik yapanlar da sigortalı sayılır.

Demircan’ın (2007) İstanbul, İzmir ve Antalya Rehber Esnaf Odaları ile Esnaf ve Sanatkârlar Genel Müdürlüğü kayıtları ile ilişkilendirdiği bir araştırmada Türkiye’deki rehberlerin çoğunun esnaf siciline kayıtlı olduğu20, bir kısım rehberin gerçek usulde gelir vergisi mükellefi olduğu ve bir kısım rehberin de vergiden muaf serbest meslek erbabı21 olduğu tespit edilmiştir.

Serbest olarak çalışan rehberlerin sigortalılığının başlangıcı vergi dairesine veya esnaf sicile kayıt ile başlar22.

Bu duruma göre:

– Gerçek usulde gelir vergisi mükellefi olan rehberler 5510 sayılı Kanunun 4/(b-1) maddesi hükmüne istinaden,

– Gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olan rehberler ise 5510 sayılı Kanunun 4/(b-2) maddesi hükmüne istinaden sigortalı sayılır.

Ticari kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanların sigortalılıkları vergi dairesindeki mükellefiyetlerinin başlangıç tarihi itibariyle başladığından, ilgili vergi dairesi işe başlanan tarihi SGK’ ya onbeş gün içinde bildirir. Gelir vergisinden muaf olanların sigortalılıkları, Esnaf ve Sanatkâr Sicil Müdürlüklerine tescil tarihi itibariyle başladığından, sicil müdürlükleri tescil tarihini SGK’ ya onbeş gün içinde bildirir23.

Bağımsız çalışanların sigortalılığının sona ermesi şu şekilde gerçekleşir. Gelir vergisi mükellefi olanlar için, mükellefiyetlerini gerektiren faaliyetlerine son verdikleri tarihten, gelir vergisinden muaf olanlar için, esnaf ve sanatkâr sicili kaydının silindiği veya 5510 sayılı Kanunun 6.ncı maddesinin birinci fıkrasının (k) bendi kapsamına girdiği tarihten itibaren sona erer24.

1.2 Rehberlerin Sigortalı Sayılmaması Durumu

TUREB’in yaptığı bir araştırmada rehberlerin yüzde 12,38’nin sosyal güvencesinin olmadığı ve yüzde 7,42’nin de sigortalılık durumunun tespit edilemediği anlaşılmıştır25. 5510 sayılı Kanunun 6. maddesinde sigortalı sayılmayanlar yer almakta ve kimlerin sigortalı sayılmayacağı kanunda detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Çalışmamızda sadece rehberlerin sigortalılığı irdelendiğinden kanunun 6.ncı maddesinde sıralanan sigortalı sayılmayanların tamamı burada dikkate alınmamıştır.

5510 sayılı Kanununa göre bağımsız çalışanlardan olup gelir vergisinden muaf, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanların (rehberleri) durumu yoruma açıktır. Kanunun 6/(k) bendine göre: Kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlardan, aylık faaliyet gelirlerinden bu faaliyetine ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarı, prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğuna dair beyanlarını içeren başvuruları dikkate alınarak, Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği’nden, bunların bulunmadığı yerlerde meslek odalarından alacakları muafiyet belgesi ile belgeleyenler, sigortalı sayılmazlar.

Kanundaki bu hüküm ile yasa koyucu gelir vergisinden muaf olup esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olan kişilerin bir kısmının sigortalı sayılamayacağına hükmetmiştir.

Kanaatimizce kanun koyucu, vergiden muaf bazı esnafın aylık faaliyet gelirinin hiç olamayabileceğini veya bu kimselerin çok az gelirlerinin olabileceğini ve bu gelirin esnafın geçinmesine yetmeyecek düzeyde olabileceğini dikkate alarak hüküm tesis etmiştir. Batman ve diğerlerinin (2000) yaptıkları araştırmada bir kısım rehberin aylık 200 $’dan daha az kazanç elde ettiği tespit edilmiştir26. Dünyadaki son ekonomik krizin yarattığı ekonomik

durgunluk dikkate alınırsa, geliri kendisini geçindirmeye yetmeyecek olanların sigorta primini ödeyemeyeceği de aşikârdır.

5510 sayılı Kanunun 6/(k) hükmüne göre vergiden muaf meslek erbabından olup esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olan ancak sigortalı sayılamayacağı hususunda beyan ileri süren ve bu beyanını belgelendiren kimse, kanunen sigortalı sayılamaz. Kanunun sigortalı saymadığı kişiler arasında vergiden muaf meslek erbabı olarak esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı rehberlerin de yer alacağı açıktır.

SONUÇ

Çalışma biçimi olarak şahsi mesaiye, ilmi ve mesleki bilgiye ve ihtisasa dayanan rehberlik mesleğinde;

– Serbest meslek faaliyeti bir işverene bağlı olarak da yerine getirilebildiğinden, bağımlı (işçi) olarak çalışan rehberlerin sosyal güvencesi 5510 sayılı Kanunun 4/(a) maddesi ile sağlanmıştır.

– Serbest (bağımsız) olarak çalışan rehberlerin sosyal güvencesi 5510 sayılı Kanunun 4/(b) maddesi ile sağlanmıştır.

– Kamu hizmetlerinin ifasında mihmandar olarak görevlendirilen rehber belgesi sahibi memurlar 5510 sayılı Kanunun 4/(c) maddesi gereğince sigortalı sayılır.

Durumu kanunun 4/(a), 4/(b-1) ve 4/(c) maddesine uyan rehberlerin sigortalı sayılmalarında yasal bir engel bulunmamaktadır. Ancak durumu kanunun 4/(b-2) maddesine uyan rehberlerden olup kanunun 6/(k) maddesindeki hükme göre durumunu belgeleyen bağımsız çalışan rehberler sigortalı sayılmaz. Durumu kanunun 6/(k) maddesine uyanların sigortalı sayılıp sayılmayacakları ile ilgili husus 5510 sayılı Kanunun amir hükmüdür. 5510 sayılı Kanunun uygulanmasında, rehberlerin tamamının sigortalılığının sağlanamaması ve mesleğin taşıdığı riskler dikkate alındığında tüm rehberlerin zorunlu sigortalılığını sağlayacak yeni bir düzenlemeye gidilmesi gerekir.

IOUMS0076-5 kodlu standarda göre rehberler Türkiye’nin imajını en iyi şekilde yansıtmakla yükümlüdür. İmaj ile sosyal güvenlik arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır.

KAYNAKÇA

1 Demircan, M., Vergi Hukuku Açısından Profesyonel Turist Rehberliği, Detay Yayıncılık, Ankara, 2007, s.12

2 Mesleki Yeterlilik Kurumu, Ulusal Meslek Standardı, Profesyonel Turist Rehberi (Seviye 5) Referans Kodu /10UMS0076-5, md:2.5, R.G. Tarihi: 16/07/2010 tarih ve 27643 R.G.

3 http://www.turizmtatilseyahat.com/aro-baskani-hasan-uysal-2647314.htm (31.07.10)

4 Uysal, H., “Başlarken”, ARO Dergi, Antalya Rehberler Odası Dergisi, Temmuz-Eylül 2010, Sayı 1. Antalya.

5 Karakaş, İ., Bağ-Kur’lu ve Memur, SSK’lı, Memur ve SSK’lılar, Bağ-Kur’lu Olur Mu?,

https://alomaliye.com/2009/isa_karakas_bagkur.htm (01.08.10)

6 Akbulut, O., Ege Bölgesindeki, Profesyonel Turist Rehberlerinin Mesleki Sorunları ve Çözüm Önerilerine Yönelik Bir Araştırma, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya, 2006, s.178

7 Akbulut, a.g.e., s.179

8 T.C.Yargıtay 21.Hukuk Dairesi, 03.11.2003 tarih, E:2003/8038, K:8724; 30.10.2003 tarih, E:2003/ 7993, K.2003/8669 ve 13.10.2003 tarih, E:2003/7014, K:2003/7953 sayılı kararları.

9 Örneğin; kendi adına gelir vergisi mükellefi olarak bağımsız çalışan rehberin işini terk edip, tüm çalışmalarını

(X) seyahat acentası adına yapması durumunda acenta ile rehber arasındaki hukuki bağ hizmet akdini teşkil edeceğinden 5510 sayılı Kanunun 4/(a) maddesi uyarınca rehber sigortalı kabul edilecektir.

10 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanun, md:8

11 Saraç, C., İşverenin Prim Ödeme Yükümlülüğü, Türkiye İşçi Emeklileri Cemiyeti Yayınları, Yayın No:9, Ankara-1998, s.54.

12 Tuncay, C.A., Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Betaş, 8.Baskı, İstanbul-1998, s.118

13 5510 sayılı Kanun, md:9/a. Örneğin, seyahat acentasının düzenlediği turlarda görev almak için işe alınan bir rehberin sigortalılığı turların düzenlenememesi ile sona erecektir.

14 5510 sayılı Kanun, md:9. Örneğin; hizmet akdi 30.09.2010 tarihinde son bulması nedeniyle sigortalılığı da bu tarih itibarıyla sona eren bir (işçi) rehberin belirtilen sigorta kollarından anılan kanunda yer alan diğer koşulların da bulunması halinde 10.10.2010 tarihine kadar faydalanabilir.

15 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu, md:86.

16 5510 sayılı Kanun, md:4/(c)

17 Turizm ve Tanıtma Bakanlığı Mihmandarlık Görevi Hakkında Yönetmelik, 04.02.1972 tarih ve 14089 sayılı R.G.

18 MGH Yönetmelik, Md:9.

19 Demircan, a.g.e., s.32

20 Demircan, a.g.e., s.35

21 Demircan, a.g.e., s.112

22 5510 sayılı Kanun, md:7

23 5510 sayılı Kanun, md:8

24 5510 sayılı Kanun, md:9/b-1 ve b-2.

25 TUREB, Türkiye’de Profesyonel Turist Rehberi Profili. Aktaran; Tetik, N., Türkiye’de Profesyonel Turist Rehberliği ve Müşterilerin Turist Rehberlerinden Beklentilerinin Analizi (Kuşadası Örneği), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, s.189

26 Batman, O., Yıldırgan, R., ve Demirtaş, N., Turizm Rehberliği,

Değişim Yayınları, Adapazarı, 2000, s.177