Yrd.Doç.Dr.Özgür BİYAN
Alomaliye.com Yayın Kurulu Başkan Yrd.
ozgurbiyan@hotmail.com
İşletmelerin süresiz olarak varsayılan ömrü, faaliyet sonuçlarının tespiti amacıyla belli faaliyet dönemlerine bölünmektedir. Faaliyet sonuçlarının tespiti, işletme sahip ve ortakları, işletme yöneticileri, işletmeyle ilişkide bulunan kişi ve kuruluşlar ile devlet açısından önem taşımaktadır. İşletmelerin ömrünün belli faaliyet dönemlerine bölünmesi ve faaliyet sonuçlarının bu dönemler itibariyle tespit edilmesi, dönem sonu envanter ve değerleme işlemlerini zorunlu kılmaktadır.
İşletmelerin bir yıllık faaliyeti sonucunda oluşacak mali tablolar, dönem sonunda yapılacak envanter ve değerleme işlemleri ile belirlenmektedir. İşletmelerin bir yıllık kar veya zararı ve bunun üzerinden ödenmesi gereken vergileri bu işlemlerle belirleneceğinden dönem sonu işlemleri ayrı bir öneme sahiptir.
Envanter, işletmeye dâhil mevcutların, alacakların ve borçların varlığının fiilen veya kayden tespit edilmesidir. İktisadi bir kıymetin varlığının saymak, ölçmek veya tartmak suretiyle fiili olarak tespit edilmesine fiili envanter, iktisadi bir kıymetin varlığının kayıtlar ve belgeler üzerinden tespit edilmesine ise kaydi envanter adı verilmektedir.
Her işletme dönem sonunda envanter çıkarmak zorunda olmakla birlikte Vergi Usul Kanunu kapsamında yapılan düzenlemeler dahilinde eczanelere üç yılda bir envanter çıkarmak konusunda serbesti tanınmıştır. Ancak uygulamada mükellefler ve 3568 sayılı yasa kapsamındaki meslek mensupları arasında tereddütler olduğu, eczanelere yönelik envanter uygulaması konusundaki istisnai durumun her eczane için değil birinci sınıf eczaneler için söz konusu olduğu veya büyük eczanelere yönelik (ecza depoları) olduğu vb. şeklinde görüş ayrılıkları olduğu fark edilmektedir.
Bu çalışmada eczanelerin envanter uygulamaları karşısındaki durumu ele alınarak ortaya konulmaya gayret edilecektir.
ENVANTER ZAMANI
Envanterin ne zaman ve hangi süre içinde yapılacağı konusunda Vergi Usul Kanunu’nda özel bir düzenleme yapılmamış, yalnızca 186. maddede dolaylı olarak, envanterin bilânço günü itibariyle çıkarılacağından söz edilmiştir. Bilindiği gibi genellikle bilanço günü, takvim yılının son günü yani 31 Aralık günüdür.
Yapıldığı zamana göre envanter türleri; kuruluş envanteri, dönem sonu envanteri, devir veya birleşme envanteri, tasfiye envanteri olarak bölümlenebilir.
Bilindiği gibi hesap dönemi, bazı özel haller (özel hesap dönemi, kıst hesap dönemi) dışında genellikle takvim yılı olduğuna göre her hesap döneminin son günü envanter ve değerleme yapılır. İşletmeler, bilanço günü itibariyle muhasebe dışı envanterde saptanan tüm varlık ve borçları, dökümlü olarak envanter defterine kaydederler.
Çok çeşitli mal bulunduran işletmeler, envanterlerini listeler halinde düzenleyebilirler. Envanter listelerinin geçerli olabilmesi için; sayfa ve sıra numaralı olmalı, düzenlenme tarihi olmalı, işletme yetkililerince imzalanmalı, envanter defteri gibi saklanmalıdır.
ECZANELERDE ENVANTER ZAMANI
Envanter çıkarma zamanı ile ilgili olarak yukarıda ifade edilen genel kuralın istisnai durumları da bulunmaktadır. Vergi Usul Kanunu’nun 190. maddesine göre büyük mağazalar ve eczanelerin envanterlerini üç yılda bir çıkarabilmeleri mümkündür. Diğer taraftan Maliye Bakanlığınca duruma göre büyük sınai işletmelerinin iki veya üç yılda bir envanter çıkarmalarına da izin verilebilir .(1)
Büyük mağazaların, her yıl yerine üç yılda bir envanter çıkarabilmeleri için, Maliye Bakanlığı’ndan izin almaları gerekmemektedir. Ancak ileride bir sorun yaratabilecek bir durumla karşılaşmamaları için Maliye Bakanlığı’na başvurarak idari bir görüş istemelerinde de yarar bulunmaktadır.
VUK’un 190. maddesinden anlaşılacağı üzere her yıl fiili envanter çıkartmak zorunda olmayan eczaneler, büyüklüklerine bakılmaksızın envanterlerini kaydi envantere göre düzenleyip dönem kazançlarını tespit edebilirler. Diğer deyişle eczaneler herhangi bir izne bağlı olmaksızın istediklerinde üç yılda bir envanter çıkarma uygulamasından yararlanabilirler . (2)
Bir diğer ifadeyle, eczaneler her yıl envanter çıkarmak zorunda değildirler. Bu durumda, envanter çıkarılmayan yıllarda, hesaben mevcut ilaç vb. mallar envanter defterine kaydedilir . (3)
VUK’nun 190. maddesi eczane tabirini açık bir şekilde ifade etmektedir. Madde lafzi anlamda eczanelerin üç yılda bir envanter çıkaracağını düzenlenmiştir. Ayrıca büyüklük küçüklük, I.sınıf-II.sınıf vb. herhangi bir kriter getirilmediği de anlaşılmaktadır.
Diğer yandan VUK’nun 195. maddesinde yer alan düzenlemeden yola çıkarak da farklı bir görüş ortaya koymak mümkün değildir. Zira 190. madde daha özel konumda kalmaktadır.
Dolayısıyla eczanelerin sınıf ayrımı vb. herhangi bir kriter göz önüne alınmaksızın söz konusu düzenleme kapsamında olduğu kabul edilmelidir. Diğer deyişle eczaneler istedikleri takdirde herhangi bir ayrıma tabi tutulmaksızın üç yılda bir envanter çıkarabilirler.
SONUÇ
Çalışmada da ifade edildiği üzere eczanelerin herhangi bir ayrıma tabi tutulmaksızın istedikleri takdirde üç yılda bir envanter çıkarabilmeleri mümkündür.
Ancak, her yıl yerine üç yılda bir envanter yapılması işletmelere bir kolaylık gibi gözükse de gerçek durum öyle değildir. Özellikle eczaneler gibi perakende mal satan ve kırılma, bozulma, miadı dolma gibi nedenlerle fire veren işletmelerin fiili envanter yapmaları kendi lehlerine olacaktır. Keza, fiili envanter yapmayan bir işletmede firelerin tespiti mümkün olamayacağı gibi fiilen işletmede bulunmayan mallar envanterde yer almış olacak ve ticari kazanç daha yüksek çıkacaktır.
Fiili envanter yapmadan götürü bir fire oranı uygulayıp bunu zarar yazmak mümkün değildir. Firelerin hangi mal çeşidine ait olduğu tek tek tespit edilmelidir. Ayrıca, perakende satış yapan ve stok kayıtlarını bilgisayarda tutmayan işletmelerde sayım yapmadan kaydi envanteri çıkartmakta mümkün değildir. Keza perakende satış ve yazar kasa fişlerinde satılan malın cinsi ve miktarını görmek mümkün değildir. O nedenle eczanelerde dönem sonu fiili envanter yapılması işletmenin lehine bir durumdur.
(1) Safiye ÖNGEN; “Büyük Mağazalarda ve Eczanelerde Envanter Avantajı”, Yaklaşım, Sayı:132, Aralık 2003, s.264.
(2) Mehmet Ali ÖZYER; Vergi Usul Kanunu Uygulaması, HUD Yayınları, Ankara, 2001, s.232.
(3) Sedat E. ÜNALAN; “Eczanelerde Iskonto, Fire ve Envanter Uygulaması”, Yaklaşım, Sayı:34, 1995.