Özel İnşaat ve İhaleli İşlerde Asgari İşçilik
Ömer TEKİN
Yeminli Mali Müşavir
tekinymm@hotmail.com
I-GİRİŞ
Özel inşaat sahiplerinin belediyeden iskan ruhsatı alırken, ihaleli işlerde işin bitiminde teminat mektubunun geri alınmasında İlişiksizlik Belgesi istenmektedir. İlişiksizlik belgesi, özel inşaatlarda inşaat maliyetinin belli bir yüzdesi, ihaleli işlerde de alınan istihkak bedelinin yine belli bir yüzdesi işçilik olarak bildirilmesi gerekmektedir. Asgari İşçilik olarak bildirilmesi gereken işçilik miktarı bildirilmişse, bildirilen işçilik ödenmişse ve kuruma sigorta borcu da yoksa ilişiksizlik belgesi verilmektedir.
Asgari işçilik bildirimin yapılıp yapılmadığının tespiti 3 şekilde yapılmaktadır.
1.Sigorta Kurumun Ünitelerinde yapılan Asgari İşçilik Tespiti.
2.Meslek Mensuplarının (SMMM veya YMM) raporlarıyla yapılan asgari işçilik tespiti
3.Sigorta Müfettişlerin incelemesiyle Yapılan Asgari İşçilik Tespiti.
Asgari İşçilik tespiti yukarıda belirtilen üç durumdan herhangi birisiyle yapılabilmektedir. Ancak bazı hallerde 1. ve 2. sıradakilerle bu tespitlerin yapılması mümkün olmamakta mutlaka müfettiş incelemesi yapılması gerekmektedir.
Bu çalışmamızda asgari işçilik tespitinin kurum ünitesine ya da meslek mensubuna yaptırılmasının şartları ve özellikli durumları açıklanmaya çalışılacaktır.
II- Asgari İşçilik Tespitinin Kurum Ünitesinde ya da Meslek Mensubuna yaptırılması
Kurum ünitelerince asgari tespit yapılabilmesi için süresinde işyeri bildirimin yapılmış ve en az bir kez işçilik bildiriminde bulunmuş olmalıdır. Bu durumda Kurum ünitesinin yapacağı ön araştırma sonucu ihaleli işlerde istihkak bedeline, özel inşaatlarda maliyet bedeline asgari işçilik tespit komisyonunca belirlenen asgari işçilik oranlarının %25 eksilterek uygulanması suretiyle bulunan asgari işçilikle, İşverenin bildirdiği işçilik mukayese edilmektedir.
Kurum ünitelerince yapılan asgari işçilik tespitinde, işverenin işçilik faturları dikkate alınmamakta bunun yerine bu tür faturalara karşılık gelmek üzere %25 götürü bir oran eksilterek uygulanmaktadır.
Meslek mensuplarının ve Müfettiş incelemelerinde bu oranda herhangi bir eksilme yapılmadan uygulanmaktadır. Buna karşılık işçilik faturaları dikkate alınarak ihaleli işlerde istihkak bedelinden, özel inşaatlarda maliyet bedelinden tenzil edilmektedir.
İşvereninin asgari işçilik tespiti müfettiş incelemesini gerektirir bir durumu yoksa bu durumda ya bu tespiti kurum ünitesine yaptırması gerekir ya da meslek mensubuna rapor düzenlettirmesi gerekmektedir.
İşverenin işçilik faturaları istihkak bedelinin, özel inşaatlarda maliyet bedelinin %25’inden fazla ise bu durumda meslek mensubuna rapor düzenlettirmesi daha uygun olacaktır.
Ancak bu tercih seçilmeden önce aşağıda belirtilen hususlar dikkate alındıktan sonra nihai kararın verilmesi yararlı olur.
Meslek mensuplarının rapor düzenleme yetkisi 1.5.2004 tarihinden sonra bitirilen işler için geçerli olduğundan bu tarihten sonra bitirilen işler için kullanılabilir.
Kurum ünitesince tespit edilen eksik işçilik üzerinden sadece gecikme zammı alınmakta, meslek mensubunun rapor düzenlemesi halinde gecikme zammından başka ilave olarak 506 sayılı kanunun 140. maddesinin birinci fıkrasının c bendinin üçüncü alt bendinin son paragrafına göre eksik işçilik bildirilmesinden dolayı asgari ücretin üç katı ve aynı kanunun 130 maddesinin 8. fıkrasına göre işyeri belgelerinin geçersizliğinden dolayı asgari ücretin 1/2’si olmak üzere toplam asgari ücretin 3,5 katı idari para cezası kesilmesi gerekmektedir.
Asgari işçilik tespitinin Meslek Mensubuna rapor düzenlettirmek suretiyle yaptırılması haline, asgari işçilik oranlarında %25 eksiltme yapılmamakta bunun yerine işçilik faturaları dikkate alınmakta olduğu yukarıda ifade edilmişti. Bu durumda işverenin meslek mensubuna rapor düzenlettirmesi gerekecektir. Meslek mensubunun rapor düzenlerken hangi hususları dikkate aldığı işverence bilinmesi, kararında etkili olacağından, raporda yer alacak gerekli olan bazı hususların bilinmesi gerekmektedir. Bunlar aşağıda belirtilmiştir.
III- Meslek Mensubunun Rapor Düzenlerken Dikkate Alacağı Hususlar
16-355 sayılı genelgeyle, Meslek mensubu inceleme sırasında, Kuruma bildirilmiş olan sigorta primine esas kazançlar toplamının, inceleme sonucunda hesaplanan asgari işçilik miktarından az olması durumunda, işveren kayıtlarında yer alan aşağıdaki faturaları ve hususları dikkate alması gerektiği belirtilmiştir. Bu genelgeye göre meslek mensubu;
” 1- Öncelikle, işverene ödenmesi gereken Katma Değer Vergisi (KDV) ile varsa malzeme fiyat farkı ve akreditif bedelinin miktarlarını gösterir idarenin (ihale makamının) yazısı ile idarece onaylı son (kesin) istihkak (hak ediş) raporunun da inceleme raporuna eklenmiş olup olmadığı kontrol edecektir.
2- İdarece (ihale makamınca) işverene, ödemelerin (istihkakların) döviz şeklinde yapılması halinde, döviz tutarının, ödemenin yapıldığı tarihteki T.C. Merkez Bankasınca belirlenen döviz satış kuru üzerinden Yeni Türk Lirasına çevrilerek bulunan tutara düzenlenen raporlarda yer verilmesi gerektiğinden, istihkakların ödendiği tarihler ile bu tarihlerdeki T.C. Merkez Bankasınca belirlenmiş olan döviz satış kurlarının da raporlarda belirtilmiş olup olmadığını araştıracaktır.
3- Asgari İşçilik Tespit Komisyonunca belirlenmiş olan asgari işçilik oranları, 29.09.2005 tarihli, 25951 sayılı Resmi Gazete’ de Tebliğ ekinde yayınlanmış olduğundan, meslek mensuplarınca yapılacak incelemede, 16-353 Ek sayılı Genelgede yapılan açıklamalar da göz önünde bulundurularak sözü geçen oranlar esas alınacaktır. Ayrıca, meslek mensuplarınca rapor düzenlenmek üzere işyeri defter ve belgeleri incelenen işlere ait oranların Tebliğ eki listede bulunmaması halinde, oranın Asgari İşçilik Tespit Komisyonunca belirlenmesi amacıyla tespite konu işe ait olup, idarece her sayfası onaylanmış son hak ediş raporu ve oranın tespiti için gerekli olan diğer belgeler (sözleşme, iş bitirme belgesi vb.) meslek mensubunca ilgili Ünitemize dilekçe ekinde verilebilecek, Ünitemizce de, Asgari İşçilik Tespit Komisyonunca belirlenecek oran ilgili meslek mensubuna ve işverene iadeli taahhütlü bir yazı ile bildirecektir.
Ancak, bu şekilde işlem yapılabilmesi için işveren ile işyeri kayıtlarını inceleyecek olan meslek mensubu arasında bu konuda düzenlenen sözleşmenin aslı veya noterden onaylı bir sureti de ibraz edecektir.
Diğer taraftan, meslek mensuplarınca inceleme raporu düzenlenirken, Tebliğ eki listede benzer bir iş için belirlenmiş olan oran dikkate alınmayacaktır.
4- Kurumumuza bildirilmiş olması gereken asgari işçilik miktarının; ihale konusu işlerde toplam istihkak tutarına, bina inşaatı işyerlerinde ise bina maliyet bedeline, işin asgari işçilik oranının % 25 eksiltilmeden uygulanmak suretiyle hesaplanması gerekmektedir.
5- Yukarıda belirtilen hesaplama doğru yapılmış olmasına rağmen, bu hesaplama sonucunda Kurumumuza yeterli oranda işçilik bildirilmemiş olduğunun anlaşılması durumunda, meslek mensubunca yapılmış olan incelemede;
5.1. İstihkak tutarından öncelikle fatura karşılığında malzemeli işçilik ihtiva eden ödemeler ile nakliye ve varsa hafriyat ödemelerinin toplam istihkaktan düşülmesi ve bakiye istihkaka yeniden işin asgari işçilik oranının uygulanması suretiyle bulunacak tutarın Kurumumuza bildirilmiş olup olmadığına bakılması, yine eksik bildirimde bulunulduğunun tespiti halinde,
5.2. İşyeri kayıtlarından bazı sigortalılara 506 sayılı Kanunun 78 inci maddesi uyarınca belirlenen sigorta primine esas kazanç üst sınırının üzerinde ücret ödemesi yapıldığı tespit edilmiş ise, ücret tediye bordrolarında kayıtlı brüt ücretler ile üst sınır arasındaki fark ücretler ve salt işçilik içeren faturalı işçilik ödemeleri, işin asgari işçilik oranı uygulanmak suretiyle hesaplanan asgari işçilik tutarından düşülerek inceleme yapılması gerektiğinden, buna göre işlem yapılıp yapılmadığı kontrol edecektir.
Ancak, işverenlerce ve varsa aracılar tarafından başka firma veya şahıslara fatura karşılığında yapılmış olan ödemeler istihkak tutarından düşülürken, düşülen ödemeler tutarının, istihkak (hak ediş) raporunda o iş için ödenmiş bulunan miktarı aşmaması gerekir.
Örneğin, işverenin defter ve belgelerinde nakliye ödemelerinin toplam miktarı 100.000.- YTL, buna karşılık son istihkak raporunda nakliye bedellerinin miktarı 90.000.- YTL ise, toplam istihkak tutarından 100.000.- YTL değil, 90.000.- YTL” nin düşülmesi gerekmektedir.
Görüldüğü gibi, meslek mensubunca, yapılan incelemede, ihale konusu işlerde istihkak tutarına, işin asgari işçilik oranının %25 eksiltilmeden uygulanması sonucunda Kuruma yeterli işçilik bildirilmemiş olduğunun anlaşılması halinde, işverence başka firma veya şahıslara iş yaptırılmış olup olmadığının işverene ve varsa aracılara ait işyeri kayıtlarından tespit edilmesi gerekmektedir.
İşverenlerce veya aracılar tarafından bu firma veya şahıslara iş yaptırıldığının anlaşılması halinde, firma sahibinin adı-soyadı veya ünvanı, adresi, telefon numarası, faturanın tarihi, sayısı, tutarı, işyerinin işlem gördüğü Kurum Ünitesinin adı, işyeri sicil numarası, vergi numarası ve Bağ-Kur numarası gibi bilgilere raporda yer verilmesi gerekmektedir.
İşverenler veya aracıların başka firma veya şahıslardan yaptırdıkları iş karşılığında aldıkları faturaların meslek mensuplarınca işleme alınması sırasında;
1- Hariçte müstakil işveren durumunda olanlar veya Bağ-Kur”a tabi şahıslar tarafından düzenlenen faturalı ödemelerin “KDV” siz tutarları esas alacaktır.
2- Faturayı düzenleyen firmalarca, devamlı işyerinde imal edilerek ihale konusu veya bina inşaatı işyerine monte edilen işlerden dolayı malzeme bedeli ile işçilik tutarı ayrı ayrı gösterilmiş ise, her iki tutarın toplamı, istihkak veya maliyet bedelinden düşecektir.
Örneğin, Bilge İnşaat A.Ş. nin, ihale suretiyle üstlendiği hastane inşaatının 5.000 metrekarelik doğrama işlerinin yapımını (imalini ve yerine montajını) Akar Ltd. Şti. ne metrekaresi 10 YTL üzerinden vermiş ise, bu faturanın;
“5.000 metrekare doğrama işi malzemeli, işçilikli, metrekaresi 10 YTL den 50.000 YTL “ şeklinde düzenlenmiş olması gerekmektedir.
Aynı faturada, 5000 metrekare doğrama bedeli ile bu doğramanın yerine montaj işçiliğinin miktarı ayrı ayrı belirtilmiş olsa bile, her iki bedelin toplamının, istihkak veya maliyet bedelinden düşülmesi gerekecektir. Başka bir anlatımla, faturada, işçilik tutarının ayırımının yapılmış olduğu düşünülerek, sadece işçilik tutarının, istihkak veya maliyet tutarına asgari işçilik oranı uygulandıktan sonra bulunan kazançlar toplamından düşülmemesi gerekmektedir.
Nakliye ödemelerinde ise durum farklıdır. Nitekim, rapor düzenlenirken, “Nakliye” ödemelerinde nakliye ile malzeme bedelinin ayırt edilmesi gerekmektedir.
Örneğin, bir faturada,
5 kamyon kum bedeli : 100 YTL,
5 kamyon kumun nakliyesi : 250 YTL kayıtlı ise,
İstihkak veya maliyet tutarından sadece 250 YTL düşecektir.
Aynı faturada, 5 kamyon kum ve nakliyesi olarak toplam 350 YTL ödeme yapıldığı belirtilmiş ise, bu defa nakliye sözleşmesinin malzemeyi de içermesi nedeniyle bu fatura değerlendirmede dikkate almayacaktır.
3- Malzeme bedeli olmaksızın salt işçilik içeren faturalı ödemeler, toplam istihkak tutarından veya bina maliyet bedelinden değil, asgari işçilik oranı uygulandıktan sonra Kurumumuza bildirilmiş olması gereken asgari işçilik miktarından (hesaplanan kazançlar toplamından) düşülecek ve Kuruma bildirilen işçilikler bu tutar ile karşılaştırılacaktır. Bu nedenle, işverenin ve aracıların, salt işçilik içeren faturayı tanzim eden kimse ile yapmış olduğu sözleşmenin incelenmesi gerekmektedir.
4- Bilindiği gibi, ihale konusu işin bölüm veya eklentilerinden iş alan ve kendi adına sigortalı çalıştıran kimseler, 506 sayılı Kanunun 87 nci maddesine göre “aracı” olduklarından, bu durumdaki kimselerin prim belgelerini işveren adına açılan işyeri dosyası üzerinden Kuruma vermeleri gerekmektedir. Dolayısıyla, aracıların bildirmiş oldukları işçilik tutarının, işveren tarafından bildirilmiş işçilik olarak değerlendirilmesi gerekmektedir.
506 sayılı Kanunun 87 nci maddesine göre “Aracı” durumunda olan kimselerin işverenlere kestikleri faturalarda kayıtlı tutarlar, bu kimselerin bildirdikleri işçilikler, işverene ait işyeri ile ilgili olarak yapılan incelemede dikkate alınmış olduğundan, ayrıca istihkaktan veya bina maliyet bedelinden düşmeyecektir.
Daha önce Kurumda kendi adlarına tescil edilmiş olan daimi mahiyetteki işyerlerinin işverenleri ise müstakil işveren durumunda bulunduklarından, bu kimselerin daimi işyerinde imal ederek ihale konusu işyerine monte ettikleri işlerde çalıştırdıkları sigortalıları, ihale konusu işyerinden Kuruma bildirmelerine olanak bulunmamaktadır. Zira, bu kimseler “aracı” durumunda değildir. Yaptıkları iş karşılığında işverene verdikleri fatura karşılığı ödemeler, yukarıda etraflıca açıklandığı gibi, işverene ait işyeri hakkında yapılacak işlemde, niteliğine göre, yani malzemeli işçilik ise istihkak tutarından, salt işçilik ise bu defa hesaplanan kazançlar toplamından düşecektir.
5- Meslek mensuplarının, faturayı düzenleyen firma veya şahısların defter ve belgelerini inceleme yetkileri bulunmadığından, sıhhatinden şüpheye düştükleri faturalı ödemeleri, nedeni de belirtilmek suretiyle incelemede dikkate almamaları, ancak, düzenleyecekleri raporlarda, söz konusu faturaların dikkate alınıp alınmayacağı hususunun sigorta müfettişince yapılacak inceleme sonucunda karar verilmesi gerektiği yönünde öneride bulunacaklardır. Bu durumda, konu, sigorta müfettişleri tarafından incelenmesi amacıyla Ünitelerimizce ilgili Grup Başkanlığına aktarılarak sonucuna göre işlem yapılacaktır. Ancak, meslek mensubunca dikkate alınmayan faturaya rağmen işverence yeterli işçilik bildiriminde bulunulduğunun anlaşılması halinde Ünitelerimizce sigorta müfettişi incelemesi istenmeyecektir.
Faturalı ödemelerin dikkate alınış biçimini açıklayıcı örnek
İhale konusu iş dolayısıyla ödenen
KDV hariç toplam istihkak : 4.000.000.- YTL,
Malzemeli işçilik ihtiva eden faturalı ödemeler : 1.000.000.- YTL,
Salt işçilik içeren faturalı ödemeler : 50.000.- YTL,
Prime esas kazancın üst sınırını aşan ücretler : 10.000.- YTL ,
İhale konusu işin asgari işçilik oranı da Tebliğ eki listeye göre % 10 ise; işverenin Kuruma bildirmiş olması gereken asgari işçilik miktarı aşağıdaki gibi hesaplanacaktır:
Birinci Aşama
4.000.000 YTL – 1.000.000 YTL = 3.000.000.YTL (Bakiye istihkak tutarı)
3.000.000 YTL x % 10 (asgari işçilik oranı) = 300.000.- YTL
faaliyet süresi içinde Kuruma bildirilmiş olması gereken asgari işçilik tutarı olarak bulunacaktır.
Kuruma bildirilmiş olan tutar, bu şekilde yapılan hesaplama sonucunda bulunan tutar ile aynı veya fazla ise yeterli işçilik bildirilmiş olacağından, işyeri kayıtlarının geçerli olması ve işverenin Kuruma borcunun bulunmaması kaydıyla, raporda bu hususlar da belirtilerek, ilişiksizlik belgesi verilebileceğine ilişkin öneride bulunulması gerekmektedir.
Kuruma bildirilen tutar, yukarıda belirtilen hesaplama sonucunda bulunan tutardan az ise, bu kez;
İkinci Aşama
300.000 YTL – 60.000 YTL ( 50.000 YTL + 10.000 YTL ) = 240.000. YTL, Kuruma bildirilmiş olan tutar ile kıyaslanacaktır.
Bu kıyaslama sonucunda Kuruma bildirilmiş olan tutar, 240.000.-YTL veya daha fazla ise yine ilişiksizlik belgesi verilebileceğine ilişkin rapor düzenlenebilecektir.
İşveren, bu iş dolayısıyla Kurumumuza 200.000 YTL işçilik bildirmiş ise, örneğe göre Kuruma bildirmemiş olduğu 40.000.-YTL tutarındaki fark işçilik, işin faaliyet süresinin son ayına ait prime esas kazanç olarak kabul edilecektir. Bu tutar üzerinden tahakkuk edecek sigorta primi ve hesaplanacak gecikme zammının, ilgili Ünitemizce yapılacak tebligat üzerine, tebligatın alındığı tarihten itibaren bir aylık süre içerisinde ödeneceğinin dilekçe ile bildirilmesi halinde, ihbar, şikayet veya şüpheli bir durum da yoksa, işin yürütümü için gerekli olan asgari işçilik miktarının tespiti için sigorta müfettişi incelemesi istenilmeyecektir.
Öte yandan, yukarıda belirtilen örneğe göre, incelemeyi yapan meslek mensubunca düzenlenecek raporda; Kurumumuza yeterli işçilik bildirilmemiş olduğundan, 506 sayılı Kanunun 140 ıncı maddesinin birinci fıkrasının (c) bendinin üçüncü alt bendinin son paragrafına göre eksik işçilik miktarının (40.000. YTL’nin) maledildiği son aya ait belgenin verilmemesinden/eksik verilmesinden dolayı aylık asgari ücretin üç katı tutarında ve aynı maddenin (d) fıkrasına istinaden de, eksik işçilik miktarının maledildiği son aya ilişkin işyeri kayıtlarının geçersizliği (506 sayılı Kanunun 130 uncu maddesinin sekizinci fıkrası ve Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliğinin 25 inci maddesinin c fıkrasında belirtildiği üzere) nedeniyle aylık asgari ücretin yarısı tutarında idari para cezası verilmesi gerektiği önerilmelidir.
İşverenin, yukarıda verilen örneğe göre hesaplanan prim, gecikme zammı ve idari para cezası borçlarını ödemesi kaydıyla, başkaca borcu da yoksa, işyerinden dolayı soğuk damgalı ilişiksizlik belgesi düzenlenecektir. “
IV- SONUÇ
İhaleli işlerde ve Özel inşaat işlerinde ilişiksizlik belgesi alınabilmesi için asgari işçilik bildiriminin yapılmış ve borcunun bulunmaması gerekmektedir. Asgari işçilik tespiti müfettiş incelemesi dışında kurum ünitesinde ya da Meslek mensubunun incelemesiyle yapılabilmektedir. Tespitin Kurum ünitesinde yapılması durumunda asgari işçilik oranı %25 eksiltilerek yapılmakta, meslek mensubunda bu oran aynen uygulanmaktadır. Bunun yerine İşçilik faturaları dikkate alınmaktadır. İşçilik faturaları %25 ‘den fazla ise, işin bitimi de 1.5.2004’den sonra bitirilmişse ayrıca 3,5 kat asgari ücret tutarındaki idari para cezasının kesilmesi durumu dikkate alınmaya değerse, bu durumda meslek mensubuna rapor düzenlettirilmesi daha uygun olacaktır.