Levent GENÇYÜREK
Maliye Başmüfettişi
9 Eylül Üniversitesi İşletme Fakültesi Öğretim Görevlisi
İzlenen kur politikasından en çok etkilenen kurumların başında Döviz Büroları (Yetkili Müesseseler) gelmekte. 1997 yılında 1200’e ulaşmış olan döviz bürosu sayısının bugün itibariyle 773’ye düşmüş olması bu sektörde yaşanan sıkıntıların habercisi. Öncelikle Döviz Büroları’nın ülke ekonomisi içerisindeki payı ve faaliyetlerine bakalım, sonra da çözüm önerileri ne olabilir onu ortaya koymaya çalışalım.
Döviz Büfeleri, Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar’a ilişkin 2002-32/27 nolu Tebliğ ile belirlenmiş esaslara göre faaliyet göstermekte ve denetlenmektedir. Hazine Müsteşarlığından alınan izinle kurulan ve ödenmiş sermayeleri en az 250.000 YTL olan döviz bürolarının T.C Ziraat Bankası nezdinde 80.000 Euro nakit teminatları bulunmaktadır.
Döviz Bürolarının faaliyetlerini şu şekilde sıralayabiliriz: Merkez Bankası’nca alım satım konusu yapılan efektifleri almak ve satmak, Efektifleri daha küçük veya daha büyük kupürlerle veya ayrı cins efektiflerle değiştirmek ve Merkez Bankası’nca tespit edilen usul ve esaslar çerçevesinde dövizi natık çekleri satın almak.
Yetkili Müesseseler ayrıca, Merkez Bankası bünyesinde kurulan Döviz ve Efektif Piyasalarında, öngörülen şartları yerine getirmek kaydıyla anılan Bankaca belirlenen esas ve usuller dahilinde döviz ve efektif alım satımı yapma yanında Kıymetli Madenler Borsasına üye olmak kaydıyla, ilgili yönetmelik ve mevzuat hükümleri çerçevesinde işlenmemiş kıymetli madenlerin ithalini ve söz konusu Borsada sürdürülmekte olan kıymetli madenlere ilişkin işlemleri yapmaya da yetkililer.
Döviz Bürolarına İlişkin Bilgiler
| Yıllar | İşlem Hacmi ($) | Net Kar (YTL) | Ödenen Kurumlar Vergisi (YTL) | Ödenen Toplam Vergi ve Harçlar (YTL) |
| 2001 | 25.355.291.168 | 23.920.893,94 | 8.008.317 | 23.875.925 |
| 2002 | 18.138.567.727 | 10,579,574,68 | 4.750.574 | 21.208.758 |
| 2003 | 18.619.064.449 | (-12.361.387 ) | 1.757.854 | 21.262.032 |
| 2004 | 21.408.432.384 | (-41.266.9739 | 1.882.661 | 24.677.425 |
Yukarıda belirttiğimiz esaslara göre çalışan Döviz Büfelerine ilişkin rakamlara bir göz attığımızda çarpıcı bazı sonuçlarla karşılaşıyoruz. Özellikle işlem hacmi ile orantılı olmaksızın net kâr rakamlarında görülen büyük azalma, bu sektörün her geçen gün çok düşük kar marjları ile hatta kurlarda meydana gelen iniş çıkışlar nedeniyle zararına çalıştığını göstermektedir. Düşen karlara veya zarara bağlı olarak ödenen Kurumlar Vergisinde de önemli düşüşler olurken toplam olarak ödenen vergi ve harçlarda görülen artış, döviz bürolarının kendi aralarında veya bankalarla yapmış oldukları işlemler nedeniyle ödedikleri BSMV ve her yıl için kazanca bakılmaksızın ödenen yılık harçtan (2006 yılı için 20.815,90 YTL) kaynaklanmaktadır.
Bu gün itibariyle 3253 kişinin istihdam edildiği ve devlete Kurumlar Vergisi, BSMV, Stopaj, Ruhsat Harcı, İlan ve Reklam Vergisi olarak yaklaşık 25.000.000 YTL kaynak aktaran Döviz Büfelerinin ekonomik gelişmelere uyumlu, yeni ve akılcı bir yaklaşım ile yaşatılmasının ulusal ekonomi açısından önemi büyüktür. Gelelim yapılması gerekenlere;
1- Döviz Büfeleri mali piyasalarda aldığı rol yanında vatandaş tarafından da benimsenen ve çeşitli sebeplerle tercih edilen kurumlar haline gelmiştir. Kolay ulaşılabilir olunması, işlem yapma saatlerindeki esneklik ve rahatlık, Banka sistemi içerinde döviz alım ve satımının zahmetli ve maliyetli olması gibi sebeplerle her kesimden insan Döviz Büfelerini tercih etmekte. Bu kurumların ortadan kalkması durumunda ortaya çıkan boşluk kayıt dışı çalışanlar tarafından doldurulacak, işlemler sokağa düşecektir.
Kanunlara göre kurulan ve faaliyet gösteren, her bir işlem itibariyle döviz alımlarında “Döviz Alım Belgesi”, döviz satımlarında “Döviz Satım Belgesi” düzenleyen ve faaliyetleri Hazine Müsteşarlığı, Merkez Bankası ve Maliye Bakanlığı denetim elemanları yanında kambiyo müdürlükleri ve ilgili kanunlarla denetim yapmaya yetkili elemanlar tarafından devamlı olarak incelenen,işlemleri hakkında Müsteşarlığa devamlı bilgi veren Döviz Bürolarının kapanması, devletin önemli bir gelir kaybına uğraması yanında kayda alınmayan kazançların yaratmış olduğu kontrolsüz gücün yol açtığı ekonomik,sosyal ve siyasal sorunları beraberinde getirecektir.
2– T.C. Ziraat Bankasında açılan bir hesapta tutulmak zorunda olunan 80.000 Euro nakit teminat, herhangi bir ticari faaliyette kullanılamaması yanında yıl sonunda yapılan kur değerlemesine bağlı olarak vergi doğurması nedeniyle Döviz Büfeleri açısından mali bir yük oluşturmaktadır. İçinde bulunduğumuz ekonomik şartlarda ve denetim mekanizması içerisinde bu teminatın kaldırılması veya teminat mektubuna çevrilmesi durumunda yaklaşık 62 Milyon Euro’luk atıl bir kaynağın ekonomiye kazandırılması mümkün. Diğer taraftan, bankaların teminat mektubu verirken aradıkları kriterler, sadece finansal yapısı sağlam ve güvenilir firmaların Yetkili Müessese olarak çalışmalarına yol açan bir denetim mekanizması olacaktır.
3- Döviz Büfelerinin bu günkü mevzuata göre, yukarıda belirttiğimiz ve esasını efektif alış ve satışı oluşturan işlemler dışında başka faaliyetlerde bulunmaları mümkün değil. Ancak, izlenen kur politikası ve ekonomik program dikkate alındığında,döviz bürolarının başka işlemler yapmadan uzun bir süre daha faaliyette bulunmaları zor. Döviz Bürolarının faaliyet alanlarının genişletilmesi ve piyasada daha aktif olabilecekleri yeni imkanlara kavuşmaları sektörün ayakta kalması için zorunluluk arz ediyor.
Bu alanda akla ilk gelen, döviz bürolarının kredi kartı karşılığı döviz satışı yapabilmesi. Ayrıca, şubelerle birlikte 800’ü bulan döviz büfelerine hem şehrin merkezi yerlerindeki konumu hem de yetişmiş insan gücü nedeniyle bir çok kurumun ödemeleri (vergi, elektrik, su ve telefon parası, öğrenim ve kayıt harcı vb.) için veznedarlık yapabilme yetkisi verilmesi de düşünülmesi gereken çözüm önerilerinden birisi.
4-İşlem hacmi ve elde edilen kara bakmaksızın her bir döviz büfesinden alınan 20.815,90 YTL harç (şubeler için 10.407,90 YTL), çok düşük karlarla veya zararına çalışan bir çok döviz büfesi için önemli bir yük oluşturmaktadır. İşlem hacmi ve çalışan sayısı çok daha fazla olan diğer finans kuruluşları ile aynı tutarda alınmakta olan harcın makul bir seviyeye indirilmesi gerekir.